Amérika-xitay her ikki dölet iqtisad-istiratigiye söhbitining “Chén gu'angchéng weqesi” ning kölenggiside qélishini xalimaydu

Amérika terep tünügün chén gu'angchéngning özlirining hamiyliqida turuwatqanliqini resmiy étirap qilghan. Hazir amérika-xitay bu mesilini qandaq bir terep qilish heqqide söhbet élip barmaqta iken. Amérikida pa'aliyet qilidighan bezi xitay teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, ikki terep mushu bir,ikki kün ichide kélishim hasil qilishi mumkin iken.

Shendungda nezerbend astidiki xitay ema kishilik hoquq pa'aliyetchisi chén gu'angchéngning amérika elchixanisigha qéchip kiriwélishi, 1989‏-‏-yili tyen'enmén weqeside ataqliq xitay öktichi ziyaliyliridin fang liji-lu shushyen er-ayallarning amérika elchixanisigha qéchip kiriwélish weqesidin buyan yüz bergen, amérika-xitay arisidiki yene bir qétimliq zor diplomatik krizis.

Biraq, chén gu'angchéng amérika elchixanisigha qéchip kiriwalghan bu peyt, del amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim we maliye ministiri gaytnér béyjinggha bérip, 3‏-may ötküzülidighan amérika-xitay istratégiye iqtisad di'alogigha qatnashmaqchi bolup turghan nahayiti sezgür mezgilge toghra kelgen idi.

Amérika prézidéntining térrorluq ishliri boyiche aliy derijilik meslihetchisi jon bérénen, chén gu'angchéngning özlirining hamiyliqida turuwatqanliqini étirap qilghan bolsimu, biraq amérika-xitay her ikki terep chén gu'angchéngning qeyerde turuwatqanliqi qatarliq tepsiliy ehwallarni ashkarilashtin özini qachurup, weqege süküt qiliwatqanliqi közetküchilerning diqqitini qozghighan.

Bezi közetküchiler, bu weqening prézidént obamani müshkül ehwalgha qoyghanliqini bildürmekte. Ularning ilgiri sürüshiche, prézidént obama hem chén gu'angchéngni qoghdap, amérikining kishilik hoquqni qoghdash iradisini namayan qilish hem xitay bilen diplomatik krizis yüz bérishning aldini élip, amérika-xitay di'alogining ongushluq élip bérilishigha kapaletlik qilishtek qiyin weziyetke duch kelgen.

Biraq chet'eldiki bezi öktichi xitay ziyaliylar chén gu'angchéng weqesi amérika-xitay iqtisad-istratégiye di'alogining qaratmiliqi we emeliyetchanliqigha türtke bolidighanliqini ilgiri sürdi. Amérikida yashaydighan xitay weziyet analizchisi jang wéygo ependi bu qarashtiki ziyaliylarning biri.

U: amérika-junggo istratégiye-iqtisad di'alogi heqiqeten istratégiye di'alogi bolsa, bu söhbet choqum amérika teshebbus qilip kéliwatqan kishilik hoquq we erkinlikni qoghdash qatarliq qimmet qarashlirini öz ichige élishi kérek. “Chén gu'angchéng weqesi istratégiye di'alogigha qiyinchiliq tughdurdi” dep qaralsimu, hetta béziler “Söhbetke kölengge chüshürdi” dep qarisimu, biraq méningche bu weqe istratégiye di'alogining qaratmiliqi we emeliyetchanliqigha türtke bolidu. Eger chén gu'angchéng mesilisi di'alogda otturigha qoyulup muzakire qilinsa we yaxshi bir terep qilinsa, bu amérika-junggo munasiwiti, junggoning kishilik hoquq tereqqiyati we kélechektiki islahat üchün ijabiy rol oynaydu. Shunga men bu nuqtidin chén gu'angchéng weqesining amérika-junggo istratégiye di'alogigha awarigerchilik peyda qilghanliqini hés qilmidim, dep körsetti.

Jon bérénen yekshenbe küni amérika “Foks” téléwiziye istansisining ziyaritini qobul qilghanda eskertip, prézidént obamaning chén gu'angchéng mesiliside amérikining menpe'iti bilen kishilik hoquq arisidiki “Muwapiq tengpungluq” ni saqlaydighanliqini bildürgen.

U: amérikining xitay bilen bolghan munasiwiti intayin muhim munasiwet. Shunga biz bu mesilide muwapiq yol tutushimiz we her qaysi sahelerni oxshash derijide nezerge élishimiz lazim, dep eskertip, prézidént obamaning bu mesilide barliq ehwallarni teng közde tutidighanliqi, bir tereptin amérikining kishilik hoquq mes'uliyiti we dunyada oxshimighan pikirdiki barliq kishilerning öz pikrini erkin, ochuq-ashkara ipadileydighan bolushi kéreklikini tekitlise, yene bir tereptin amérikining nuqtiliq döletler bilen munasiwetni dawamlashturushni oxshash élip baridighanliqini bildürgen.
Jon bérénen, ötken hepte chén gu'angchéngning amérika elchixanisigha kiriwélish weqesi yüz bergendin buyan, mezkur weqege inkas qayturghan tunji amérika emeldari. Biraq jon bérénenning bayanati bezi muxbirlarning diqqitini qozghighan. Ular amérika dölet ishlar ministirliqining kündilik axbarat élan qilish yighinida jon bérénenning “Türlük ammilarni oxshash derijide nezerde tutush” dégen sözining qandaq mene ipadileydighanliqini sorighan bolsimu, biraq dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi wéktoriye nuland bu heqtiki mesililerge baha bérishni ret qildi.

Lékin jang wéygo ependi amérika hökümitining mezkur mesilini bir terep qilish uslubigha ijabiy baha berdi. U mundaq dédi: amérikining bu jehette qollan'ghan tengpungluqni saqlash usuli uning diplomatik wasitilerge piship yétilgenlikini körsitidu. Biz uning xitaygha soghuq munasiwetler dewridiki wasitilerni qollinishini kütmeslikimiz kérek. Biz bérénenning sözidin yene shu nersini hés qilimiz, uning sözi amérika xuddi b d t prinsiplirigha ri'aye qilidighan normal bir chong dölet bilen alaqe qiliwatqandek tuyghu béridu. Chén gu'angchéngning puqraliq hoquqigha hörmet qilinishi kérekliki bir heqiqet. Amérikining bu mesilide meyli qanun nuqtisidin, meyli ikki dölet munasiwiti nuqtisidin we yaki chén gu'angchéngning shexsi puqraliq hoquqi nuqtisidin bolsun, zor pa'aliyet boshluqi bar. Uning bek éhtiyat qilishi hajetsiz. Emeliyette xitay hökümitiningmu amal qilip, üzenggidin chüshüwélishqa aldirawatqanliqini körüwélishqa bolidu. Roshenki, uning burun fang liji mesilisini bir terep qilish usuli bilen bu mesilige tutqan pozitsiyisi oxshimaydu. Shunga men amérikining emili ehwalgha qarap ish körüshtek bundaq bir usulni qollan'ghanliqini ijabiy, dep qaraymen.

Xewerlerge qarighanda, amérika dölet ishlar ministirliqining asiya ishlirigha mes'ul yardemchi dölet ishlar ministiri kurt kempél yekshenbe küni xitaygha qarap yolgha chiqqan. Wéktoriye nuland, kurt kempélning xitay sepiri klinton xanimning xitay sepirining teyyarliq ishliri bilen munasiwetlik, ikenlikini ilgiri sürgen bolsimu, biraq bezi közetküchiler uning sepirini chén gu'angchéng weqesige baghlighan. Lékin, wéktoriye nuland kürt kempélning ziyariti bilen chén gu'angchéng weqesining munasiwiti bar-yoqluqi heqqidiki so'allargha jawab bérishni yene ret qildi.

Jang wéygo ependi chén gu'angchéng weqesining xitay hökümiti üchün zor tejribe sawaq ikenliki, eger hazirqi siyaset dawamliq yolgha qoyulsa, éghir aqiwetlerni keltürüp chiqidighanliqini bildürdi.

U: chén gu'angchéng weqesi meyli pütkül junggodiki puqralar üchün bolsun, meyli hakimiyet üstidiki partiye üchün bolsun nahayiti zor bir sawaqtur. Ular muqimliqni saqlash namida oxshimighan pikirlerni basturup keldi. Bundaq ehwalda eger kompartiye ichidiki ziyaliylar yaki menpe'et guruhliri buninggha yene dawamliq sewr-taqet qilsa, meyli bu “Yasimen inqilabi” deyli yaki bashqa bir inqilab deyli ish qilip bir inqilabning ot piltisini yaqidu. Shunga derhal islahat élip bérip, hazirqi muqimliq siyasitige xatime bérish kérek. Muqimliqni bahane qilip, qanun'gha xilapliq qilghan emeldarlarning jawabkarliqini sürüshtürüsh lazim, dep körsetti.