Клинтон ханим хитайни кишилик һоқуқни қоғдашқа чақирди

Америка-хитай иқтисад вә истратегийә диалоги пәйшәнбә күни бейҗиңда башланди. Мәзкур диалог хитай кишилик һоқуқ паалийәтчиси чен гуаңчең бейҗиңда турушлуқ америка әлчиханисиға қечип киривелип, икки дөләт арисида дипломатик бисәрәмҗанлиқ пәйда қилған делиғул бир вәзийәткә тоғра кәлгән иди.

Америка дөләт ишлар министири клинтон ханим, пәйшәнбә күни башланған америка-хитай иқтисад вә истратегийә диалоги йиғинида ечилиш нутқи сөзләп, хитайниң чоқум кишилик һоқуқни қоғдиши керәкликини тәкитлигән вә шундақла хитайниң чен гуаңчең вәқәсигә арилашқанлиқини илгири сүрүп, америкиға қаратқан тәнқидини рәт қилған.

Йилда бир қетим өткүзүлидиған америка-хитай диалоги чен гуаңчең мәсилисиниң көләңгисидә қалған иди.

Обама һөкүмити америка җәмийитидики хитай кишилик һоқуқ вәзийитигә йеқиндин қизиқидиған тәрәпләрниң диалогда кишилик һоқуқни муһим мәсилиләр қатарида оттуриға қоюш тоғрисидики күчлүк бесимиға дуч кәлгән. Клинтон ханим, йиғинниң ечилишида қилған сөзидә йәнә, америкиниң “барлиқ һөкүмәтләр өз хәлқиниң иззәт - һөрмәткә сазавәр болуш арзусиға җаваб бериши, қанун билән идарә қилиши вә һечқандақ бир дөләт бу һоқуқни рәт қилмаслиқи керәк” дәп қарайдиғанлиқини билдүргән.

Клинтон ханим бу сөзләрни қилиштин сәл бурун чен гуаңчең өзиниң пикрини өзгәртип, өзи вә аилисиниң чәтәлгә чиқип кетишни тәләп қилидиғанлиқи, хитайда қалса аилә тавабиатиниң бихәтәрликидин әнсирәйдиғанлиқини елан қилған иди.

Бәзи хитай өктичи затлар чен гуаңчең вәқәси америкиниң истратегийә диалогида кишилик һоқуқни муһим мәсилиләр қатарида музакирә қилишиға яхши пурсәт яратқанлиқини билдүргән иди. Бирақ, америка бровен университети ватсон хәлқара тәтқиқат институтиниң зиярәтчи илмий хадими шу венлиға охшаш бәзи тәтқиқатчилар, бу вәқәниң америка-хитай диалогиға мәлум тәсири болсиму, бирақ чоң тәсир көрсәтмәйдиғанлиқини илгири сүриду.

Шу венли : чен гуаңчең вәқәси техиму толуқ һәл болмиди. Униң зади қандақ болидиғанлиқи ениқ әмәс. Бизниң тор бекәтлиридин көргән хәвәрлиримиздин бу ишниң қандақ қарар қилинидиғанлиқини билмәймиз. Шуңа униңға һазирғичә бир немә демәк балдурлуқ қилиду. Бирақ йәр шари нуқтисидин елип ейтқанда дуняда америка-җуңго мунасивитидәк муһим мунасивәт йоқ. Мән америкиниң өз қиммәт қаришида чиң туруп, җуңгоға яхши үлгә яритип, иқтисадий тәрәққияттила әмәс, кишилик һоқуққа капаләтлик қилиш, демократик сиясий түзүмниң турғузулушиға түрткә болушини үмид қилимән. Бирақ бу вәқәниң икки тәрәп мунасивитигә қандақ тәсир қилидиғанлиқи мәсилисидә, мениңчә бу чоң тәсир көрсәтмәслики мумкин. Чүнки уларниң арисида муназирә қилидиған иқтисадий вә дуняви характерлик нурғун мәсилиләр бар, дәп көрсәтти.

Шәндуңлуқ мәзкур әма кишилик һоқуқ паалийәтчиси 26‏- апрел америкиниң бейҗиңда турушлуқ әлчиханисиға қечип киривалған. Америка-хитай сөһбәт елип берип, чаршәнбә күни мәзкур мәсилидә келишим һасил қилған. Келишимгә асасән чен гуаңчең америкидин сиясий панаһлиқ тиләштин ваз кечидиған, хитай һөкүмити униң бихәтәрлики, алий мәктәпкә кирип оқуши, шәндуңдин башқа җайда олтурақлишиши қатарлиқ бәзи арзулириға капаләтлик қилишқа мақул болған. Тәрәпләр һасил қилған келишимгә асасән у чаршәнбә күни бейҗиңдики бир дохтурханиға елип берилип ятқузулған иди.

Бирақ, чен гуаңчеңниң пәйшәнбә күни туюқсиз пикрини өзгәртип, америкидин сиясий панаһлиқ тәләп қилиши, кишиләрдә тәрәпләрниң түнүгүн һасил қилған келишимигә нисбәтән гуман қозғиған. Клинтон ханим түнүгүн чен гуаңчең вәқәсиниң келишим билән һәл қилинғанлиқини махтап, униң тәқдиригә давамлиқ диққәт қилидиғанлиқини билдүргән иди.

Чен гуаңчең бүгүн ахбарат васитилиригә телефон арқилиқ бәргән баянатида пикрини өзгәртишиниң сәвәбини чүшәндүрүп, өзиниң хатирҗәмлик һес қилмайватқанлиқи, һәқ-һоқуқи вә бихәтәрликигә җуңгода капаләтлик қилғили болмайдиғанлиқини илгири сүргән.

Нөвәттики мәсилә чен гуаңчеңниң пикир өзгәртип, америкидин панаһлиқ беришни тәләп қилғанлиқиға америка һөкүмитиниң қандақ инкас қайтуридиғанлиқидур. Америка тәрәп чен гуаңчеңниң пикир өзгәртип, чәтәлгә чиқип кетишни тәләп қилғанлиқини етирап қилған вә униң мәсилисини музакирә қиливатқанлиқини билдүргән. Америка дөләт ишлар министирлиқиниң баянатчиси марк тонер бүгүн мухбирларға әскәртип, чен гуаңчеңниң немишқа пикрини өзгәрткәнлики өзлиригә айдиң әмәслики, бирақ америкиниң хитай билән иқтисад-истратегийә җәһәттики диалогини давамлаштуридиғанлиқини тәкитлигән.

У, мухбирларниң чен гуаңчең вәқәси америка-хитай диалоги вә икки дөләтниң иран, шималий корийә қатарлиқ мәсилиләрдики һәмкарлиқиға қандақ тәсир көрситидиғанлиқи һәққидики соалиға җаваб берип : бизниң хитай билән болған мунасивитимиз пәвқуладдә кәң даирилик вә пәвқуладдә мурәккәп. Президент вә дөләт ишлар министири даим бу мунасивәтниң мәйли иран мәсилисидә болсун яки башқа муһим хәлқара мәсилиләрдә болсун, қанчилик муһим истратегийилик әһмийәткә игә икәнликини тәкитләп кәлди. Биз диалогни давамлиқ алға сүримиз. Шундақла биз йәнә, кишилик һоқуқ мәсилисини давамлиқ оттуриға қойимиз. Бүгүн дөләт ишлар министири бу мәсилини оттуриға қоюп өтти. Шуңа бизниң хитай билән болған бу хил мунасивитимиз бизниң кәң даирилик мәсилиләрдә униң билән иҗабий һәмкарлиқ елип беришимиз шундақла биз көңүл бөлидиған мәсилиләрдә достанә музакирә елип беришимизға имканийәт яритип бериду, дәп көрсәтти.

Бирақ у йәнә, кишилик һоқуқ вә чен гуаңчең мәсилисиниң америка-хитай диалогиға қандақ тәсир көрситидиғанлиқиға һазир бир демәк мумкин әмәсликини билдүрди.

Хитай һөкүмити чен гуаңчең вәқәсидә җуңгониң ички ишлириға арилашқанлиқини тәнқид қилған вә җуңгодин кәчүрүм сорашни тәләп қилған иди. Бирақ америка хитайдин кәчүрүп сорашни рәт қилған.

Америка-хитай истратегийә диалогиниң ечилишида хитай дөләт рәиси ху җинтав сөз қилип,“икки дөләт бир-бир биригә қандақ һөрмәт қилишни билиши керәклики” ни тәкитлигән. У : бизниң охшимиған дөләт әһвалини көздә тутқанда икки дөләтниң һәр бир мәсилидә бир пикиргә келиши мумкин әмәс. Биз аримиздики пәрқни көп тәрәплимилик чүшинишни алға сүрүш арқилиқ бир тәрәп қилишимиз. Бирақ аримиздики пәрқ җуңго-америка мунасивитидики чоң мәсилиләргә бузғунчилиқ қилмаслиқи керәк, дегән.

Америка бровен университетидики шу венли әпәндиниң илгири сүрүшичә, чен гуаңчең вәқәси хитай кишилик һоқуқ вәзийитиниң қанчилик начар әһвалға чүшүп қалғанлиқини намаян қилған.

У, чәтәлниң бесими мәлум рол ойнисиму, хитай кишилик һоқуқ вәзийитини йәнила хитай хәлқиниң тиришчанлиқи арқилиқ һәл қилишқа тоғра келидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: җуңгониң демократийилишиши тәрәққиятида ғәрб дөләтлири мәлум дәриҗидә түрткилик рол ойнисиму, бирақ ахирида йәнила җуңгониң мәмликәт ичидики хәлқ аммисиға тайинишқа тоғра келиду. Чүнки дөләтниң демократик сиясий түзүми вә кишилик һоқуққа һөрмәт қилиниши шу дөләт хәлқиниң тиришчанлиқи арқилиқ әмәлгә ашиду. Шуңа чәтәлниң бесимидин көпрәк чен гуаңчең вәқәсиниң өзи җуңгониң демократийә тәрәққиятида зор рол ойниши мумкин. Бизниң чен гуаңчең америкиға барамду‏-бармамду, дегән мәсилисигә баһа беришимизни һаҗити йоқ.