Америка ярдәмчи дөләт ишлар министири ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, америка-хитай кишилик һоқуқ диалоги һәққидә тохталди

Америка дөләт ишлар министирлиқи чаршәнбә диалог һәққидә мәхсус ахбарат йиғини чақирип, бу қетимқи диалог һәққидә мәлумат бәрди. Ахбарат йиғини чақирилған дәл шу күни, америка дөләт мәҗлиси ташқи ишлар комитети хитайдики кишилик һоқуқ бузғунчилиқи, тән җазаси вә из дерәксиз ғайиб болуш вәқәлири һәққидә гуваһлиқ бериш йиғини чақирип, обама һөкүмитиниң из дерәксиз ғайиб болғанлар мәсилисигә диққәт қилишини тәләп қилди.

Америка ярдәмчи дөләт ишлар министири майк поснер дөләт ишлар министирлиқи чаршәнбә күни чақирған диалог һәққидики мәхсус ахбарат йиғинида әскәртип, икки күнлүк йиғинда нуқтилиқ икки тәрәп арисида барғансери күчийиватқан хитай кишилик һоқуқ мәсилисидики ихтилаплар һәққидә музакирә елип барғанлиқини билдүрди.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң кишилик һоқуқ, демократийә вә әмгәк ишлириға мәсул мәзкур ярдәмчи министири, бу қетимқи америка-хитай кишилик һоқуқ диалогида америка сөһбәт өмикигә риясәтчилик қилған.

Майк поснер сөһбәт мәзмуни һәққидә мәлумат берип: биз ипадә әркинлики, интернет әркинликини чәкләш мәсилиси, диний вә аз санлиқ милләтләр мәсилиси, хәлқара тәрипидин бирдәк етирап қилинған әмгәк һоқуқи, қанун ислаһати қатарлиқ мәсилиләр һәққидә музакирә елип бардуқ. Мәзкур диалог хәлқара универсал кишилик һоқуқ өлчәмлиригә риайә қилиш һәққидики диалогдур. Биз хитайдин алған учурлардин қариғанда, шүбһисизки биз музакирә қилған бу мәсилиләр садаси барғансери дуняға аңлиниватқан миңлиған, милйонлиған хитай авам пуқралири көңүл бөлидиған муһим мәсилиләр, дәп көрсәтти.

Бу қетимқи диалог кишилик һоқуқни қоғдиғучи тәшкилатлар америка һөкүмитини тәнқидләп, диалогниң һечқандақ әмили үнүм һасил қилмиғанлиқи, хитай кишилик һоқуқ хатирисиниң барғансери начарлишип, өктичиләрниң илгириләп бастурулғанлиқи, шуңа обама һөкүмитиниң кишилик һоқуқ мәсилисидә хитайға кәскин позитсийә тутушини тәләп қиливатқан мәзгилдә өткүзүлгән.

Поснер йиғинда нурғун конкрет мәсилә вә шәхсий кишилик һоқуқ делолириниң оттуриға қоюлғанлиқини әскәртип, хитай һөкүмитини түрмидики демократийә паалийәтчилирини вә кишилик һоқуқ адвокатлирини қоюп беришкә чақирди.

У: хитайниң омумий кишилик һоқуқ вәзийити давамлиқ начарлашти. Биз бу икки күндә нуқтилиқ универсал һоқуқ вә ислаһат елип беришни тәләп қилған адвокат, блогчи, аммиви тәшкилат паалийәтчилири, журналист, диний зат вә башқа кишиләргә мунасивәтлик нурғун делоларни оттуриға қойдуқ. Уларниң ичидики нурғун киши қолға елинған вә тутқун қилинғанлар болуп, улар хитайда һөкүмәтниң сиясити вә һәрикитигә наразилиқ билдүрүп қолға елинған, қанунсиз тутуп турулғанларниң бир қисми. Биз оттуриға қойған делолар ичидә гав җишиңға охшаш адвокатлар, ню ләнгә охшаш қанун билән башқурушни тәшәббус қилған вә һөкүмәтниң һәрикитини тәнқид қилип, түрмигә ташланған шәхсләр бар. Биз хитай һөкүмитини бу хил адвокатларни қоюп беришкә шундақла лю шявбо, чен вей вә чен шиға охшаш түрмигә ташланған демократийә паалийәтчилирини қоюп беришкә чақиримиз. Бу кишиләр сиясий ислаһат елип беришни вә хитай пуқралириниң асаси әркинликини тәләп қилған, дәп көрсәтти.

Америка-хитай кишилик һоқуқ диалоги ахирлишип әтиси америка авам палатасиниң ташқи ишлар комитети хитайниң кишилик һоқуқ бузғунчилиқи, тән җазаси вә из дерәксиз йоқап кетиш вәқәлири һәққидә гуваһлиқ бериш йиғини чақирип, кишилик һоқуқ тәшкилатлири, уйғур вә тибәт паалийәтчилириниң пикрини алған. Йиғинға риясәтчилик қилған авам палата ташқи мунасивәтләр комитети рәиси иленна рус летинант ханим америка хитай кишилик һоқуқ диалогини тәнқидләп, хитай кишилик һоқуқ хатириси буниңдин он йил бурунқидин техиму начарлишип кәткәнликини билдүргән.

Рус летинант ханим әскәртип: хитайға содида мәңгүлүк етибар берилсә, бу уни иқтисадий җәһәттин әркинлишишкә йетәкләп, сиясий җәһәттә техиму кәң әркинлишишигә түрткә болиду, дәп қаралған. Шундақ қилип дөләт мәҗлиси ақ сарай вә хәлқара карханилар тәрипидин оттуриға қоюлған бу қанунни мақуллиған. Бирақ хитайға содида мәңгүлүк етибар бериш, хитайда ялғуз тән җазаси, һөкүмәтниң өктичиләрни из дерәксиз йоқитиветиш қилмишини өз ичигә алған кишилик һоқуқниң чекинишини кәлтүрүп чиқармиди. Өктичиләр, интернет абунилири, йәр асти черкавлири, уйғурлар, тибәтләр вә шималий корийә мусапирлири тәминлигән ишәнчлик мәлуматлардин қариғанда вәзийәт буниңдин он йил аввалқидин начарлашқан.

Йиғинида уйғур демократийә рәһбири, д у қ рәиси рабийә қадир ханим гуваһлиқ берип, уйғурларниң нөвәттики вәзийити һәққидә тохталған. У, хитайниң уйғурларниң диниға чәклимә қоюп, мәдәнийити вә тилини чәткә қеқиватқанлиқи, хитай көчмәнлирини көчүрүп келип, уйғур аял әмгәк күчлирини ичкиригә йөткәватқанлиқи, “5‏-июл вәқәси” дә тутқун қилинған нурғун уйғурларниң из-дерәксиз ғайиб болғанлиқини, уйғурларни ахтуруш, қанунсиз тутқун қилиш қатарлиқ һәрикәтлириниң давам қиливатқанлиқини билдүргән.

У, “америка -хитай кишилик һоқуқ диалоги” ниң сөз билән чәклинип қалмаслиқини әскәртип, униң бир нәтиҗә һасил қилишини, диалог хитайниң кишилик һоқуқ бузғунчилиқини тохтитиши вә униңға хатимә бериши керәкликини тәкитлигән.

У, сөзиниң ахирида америка дөләт мәҗлисиниң қанун чиқирип, уйғур мәдәнийити, тили, асасий кишилик һоқуқи, диний вә кимликини қоғдашни, уйғурларниң кишилик һоқуқиға бузғунчилиқ қилған хитай әмәлдарлириға америка визиси беришни рәт қилиш, “5‏-июл вәқәси” дә тутқун қилинип из-дерәксиз ғайиб болған уйғурларниң ақивитини ашкарилаш, уларни дәрһал қоюп бериш қатарлиқ тәләпләрни оттуриға қойған.

Йиғинда демократик авам палата әзаси ховард берман сөз қилип, хитай кишилик һоқуқ хатирисини тәнқид қилған. У: хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ вә қанун башқуруш җәһәттики хатирисиниң наһайити ечинишлиқ икәнлики биз һәммимиз билимиз. Хитай даирилири һөкүмәтни тәнқид қилиш, әмәлдарларниң хаталиқини паш қилиш җәһәттики һәр қандақ сиясий, иҗтимаий өктичиликкә пәвқуладдә сәзгүр муамилә қилиду. Шундақла хитай һөкүмити йәнә тибәт уйғур вә башқа аз санлиқ милләтләргә давамлиқ уларниң мәдәнийити, тили, вә әнәнисигә хәвп салидиған сиясәт йүргүзүп кәлмәктә.

Америка ярдәмчи дөләт ишлар министири майк поснер кишилик һоқуқ диалоги һәққидики ахбарат елан қилиш йиғинида хитайниң аз санлиқ милләтләр сияситини тәнқидләп, униң аз санлиқ милләтләр районида йолға қойған сиясити сәлбий нәтиҗә беридиғанлиқи, вәзийәтни илгириләп җиддийләштүрүветиду, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

У йәнә: биз кишилик һоқуққа һөрмәт қилип,өз хәлқиниң тәләп арзулирини қандурған җәмийәтләрниң техиму гүллинидиғанлиқи, мувәппәқийәт қазинидиғанлиқи вә муқим болидиғанлиқиға ишинимиз, дәйду.