Америка дөләт мәҗлиси америкини хитайниң оттура асиядики паалийитигә диққәт қилишқа чақирди

Америка парламент бинасиниң сиртқи көрүнүши.

Доклатта хитайниң оттура асиядики түп мәнпәәтлириниң бири, уйғурларниң чегра әллиридики паалийитини чәкләшкә қаритилғанлиқини әскәртип, америкини райондики риқабәт күчини күчәйтишкә чақирди.

Америка дөләт мәҗлиси қармиқидики америка - хитай иқтисади вә бихәтәрлик көзитиш комитети йеқинда доклат елан қилип, хитай - америка сода - иқтисад мунасивити, мәтбуат контроллуқи, хитайниң америка бихәтәрлик мәнпәәтигә көрситиватқан тәсири, оттура асиядики мәвҗүтлуқи қатарлиқ мәсилиләрдә пикир йүргүзгән вә америка дөләт мәҗлисигә бәзи тәклип пикирләрни бәргән.

Җәмий 4 бап 367 бәтлик доклатниң 3 ‏- бапи мәхсус хитайниң оттура асиядики мәвҗүтлуқиға айрилған болуп, хитайниң оттура асиядики мәвҗүтлуқиниң төвәндики нуқтиларни чиқиш қилидиғанлиқини, буниң ичидики әң муһим нуқтиларниң бири уйғур елиниң чегра бихәтәрлик вә муқимлиқини қоғдаш икәнликини илгири сүргән.

Доклатта мундақ дәйду": хитайниң райондики мәнпәәти төвәндики амилларни өз ичигә алиду. Бу чегра бихәтәрликини қоғдаш вә әсәби диний күчләрниң дөләт ичини қалаймиқан қилишиниң алдини елиш, ениргийә бихәтәрликигә капаләтлик қилип, һиндистан, русийә вә америкиға охшаш чоң дөләтләр билән райондики күч тәңпуңлуқини сақлаш, сода вә иқтисади селинмини күчәйтиштур. Чүнки хитай пакистан билән болған әнәниви һәрбий, сияси мунасивити шундақла афғанистанға салған иқтисади мәблиғиниң көпийиши сәвәбидин бу икки дөләттики ачқучлуқ күч болуп қалди."

Доклатта америка билән хитайниң афғанистан вә пакистанда төвәндики нуқтиларда мәнпәәт ортақлиқи барлиқини, мәнпәәт җәһәттики бу ортақлиқниң "районда муқимлиқни сақлаш, террорлуққа қарши туруш, иқтисади тәрәққиятни илгири сүрүш" қатарлиқларни өз ичигә алидиғанлиқини илгири сүргән.

Доклатта йәнә, хитайниң афғанистан билән пакистанда нурғун мәнпәәти барлиқини әскәртип, хитайниң афған вә пакистандики мәнпәәтиниң төвәндики нуқтиларда ипадилинидиғанлиқини тәкитлигән. "Бейҗиң чоң дөләтләрниң райондики мәвҗүтлуқиға диққәт қилипла қалмай, бәлки йәнә өзиниң пакистан вә афғанистан билән болған чеграсиниң бихәтәрликини, ислам радикаллириниң хитай земиниға сиңип кирмәсликигә капаләтлик қилишни истәйду шундақла афғанистан вә пакистанниң муқимлиқи хитайниң райондики иқтисади мәнпәәтиниң бихәтәрликини күчәйтиду дәп қарайду."

Доклатта хитайниң пакистан вә афғанистанда талибанларниң һакимийәт башқурушини халимайдиғанлиқини, талибанларниң һакимийәт үстигә чиқиши хитайниң чегра бихәтәрлики вә райондики иқтисади мәнпәәтигә хилап дәп қарайдиғанлиқини илгири сүргән.

Доклатта, уйғур елиниң хитайдики миллий мунасивәтләр наһайити назук район һесаблинидиғанлиқини, пакистан билән афғанистан чеграсидики бу районниң " бөлгүнчилик һәрикәтләр вә түрки тилдики уйғур мусулманлар билән хитайдики көп санлиқ хәнзулар арисида миллий тоқунуш йүз бәргәнлик тарихий бар"лиқини билдүргән. "Райондики миллий зиддийәт вә муқимсизлиқлар 2009 ‏- йили июлда йүз бәргән шинҗаңдики уйғурларниң намайишида өз ипадисини тепип, еғир миллий тоқунуш йөз бәргәнлики," бу вәқә "аз дегәндә 197 адәмниң өлүши, 1600 адәмниң ярилинишиға сәвәб болғанлиқи"ни илгири сүргән.

Доклатниң бу қисимида хәлқара җиһад һәрикитиниң уйғурлардики тәсири һәққидә тохтилип, кейинки йилларда бәзи уйғурлар бу һәрикәтниң тәсиригә учриғанлиқини, әл қаидигә қатнашқан "хитай җиһадчилири"ниң барлиқини билдүргән. Доклатта "шинҗаңда миллий давагәрлик һәрикити бурундинла мәвҗүт әнәниви миллий ихтилап болсиму, лекин кейинки 3 йилда җиһад һәрикәтлири райондики мусулман җамаити арисида кеңийип, җиһадчиларниң тәлим ‏- тәрбийә вә сан җәһәттики орами көрүнәрлик көпәйгән. Нурғун 'хитай җиһадчилар' әл-қаидә тәрипидин қобул қилинип, афғанистанда уруш қилған. Бир қисимлири һазирму пакистанда уруш қиливатиду" дәп тәкитлигән.

Доклатта йәнә, райондики хитайға тәсир көрситидиған бихәтәрлик мәсилисиниң йәнә бири, райондики зәһәрлик чекимлик содиси икәнликини, зәһәрлик чекимлик содиси хитайниң ғәрбий райони үчүн җиддий бир мәсилә болуп қеливатқанлиқини, зәһәрлик чекимлик содиси шинҗаңда әйдиз вирусиниң ямришини тезлитиватқанлиқини билдүргән.

Доклатта хитайниң пакистан билән мунасивитини тәрәққи қилдурушидики ғәзири ялғуз юқириқи сәвәбләрни көздә тутмайдиғанлиқини, хитайниң пакистанни көврүк қилип, мусулман дунясидики тәсирини кеңәйтишни ойлайдиғанлиқини, пакистан билән болған мунасивәт хитайниң мусулман дунясидики тәсирини кеңәйтишкә хизмәт қилду дәп һесаблайдиғанлиқини, "бу оттура шәрқтики кәң әлләр билән хизмәт мунасивити қуруп, ениргийә бихәтәрлики, сияси вә иқтисади пурсәтни көпәйтиш үчүн муһим" дәп қарайдиғанлиқини илгири сүргән.

Доклатта мутәхәссисләрниң бу һәқтики пикирлиригә алаһидә йәр берип, "шинҗаңда йүз бәргән июлдики миллий тоқунушни бастуруш, хитай даирилиригә дуня мусулманлириниң ғәзипини қозғимаслиқниң муһимлиқини көрсәткәнликини," бу мәсилидә хитай рәһбәрлириниң арисида омумйүзлүк бир тонуш барлиқини билдүргән.

Хитай рәһбәрлириниң "җоңго өзидики мусулманларниң исяниға учраш яки хәлқара террорлуқниң җиддий һуҗум нишаниға айлинип қелишниң алдини елиш үчүн, афғанистан вә пакистандики алдинқи сәптин йирақ туруш керәк" дәп қарайдиғанлиқини илгири сүргән. Доклатта бәзи мутәхәсисиләрниң, оттура асиядики хитай мәблиғи униң райондики истратегийилик орунлаштурушиға хизмәт қилидиғанлиқини агаһландуруп, "хитайниң райондики йеңи роли америкиниң тәсирини чәткә қеқип, униң демократийәләштүрүш, кишилик һоқуқ яки сода мәнпәәтини чәклимигә учритиши мумкин" дәп қарайдиғанлиқини тәкитлигән.