Wal stirit zhurnili: “Asiyada Uyghur owlash”

Malayshiya da'irilirining 11 Uyghurni xitaygha qayturup bergenliki qattiq tenqid qilindi. Xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri malayshiyani qalghan 5 Uyghurni xitaygha qayturmasliqqa chaqirmaqta.
Muxbirimiz irade
2011.08.26
Dataran_Merdeka-305.jpg Malayshiyaning musteqilliq élan qilin'ghan, ku'ala lumpur shehiridiki mérdéka merkizi. 2005-Yili 3-yanwar.
wikipedia.org

Malayshiya da'iriliri 8-ayning bashlirida 16 Uyghurni tutqun qilip, 18-awghust jüme küni bularning 11 nepirini xitaygha qayturup bergen idi. Nöwette qalghan 5 Uyghur malayshiyadiki türmide tutup turuluwatqan bolup, xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri malayshiya hökümitini bu 5 Uyghurni xitaygha qayturmasliqqa chaqirmaqta.

Malayshiyaning birleshken döletler teshkilati musapirlar ishxanisidin panahliq tiligen Uyghurlarni qayturup bérishi kishilik hoquq teshkilatlirining küchlük tenqidige uchridi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq teshkilatlar malayshiyani xelq'ara qanunlarni depsende qilish we insanlarning hayatiy bixeterlikini nezerge almasliq bilen eyiblidi. Malayshiya hökümitining bu qilmishi malayshiyadiki kishilik hoquq organliriningmu oxshashla tenqidige uchrighan bolup, bügün malayshiyadiki kishilik hoquq teshkilati bolghan “Erkin malayshiya” teshkilati bu heqte mexsus bayanat élan qildi. Ular bayanatida malay hökümitining qilmishini qattiq eyiblep, buning malayshiya üchün qattiq bir nomus ikenlikini éytti. Ular bayanatida mundaq dédi: insaniy qedir-qimmetke ige bolghan kishilerni éghir ten jazasigha uchrash éhtimali bolghan bir döletke qayturup bérish malayshiya üchün bir nomusluq ehwal. Biz malayshiya hökümitini bu heqte jawab bérishke we xelq'ara qanunlargha hörmet qilip, bundin kéyin oxshash xataliqni qayta sadir qilmasliqqa chaqirimiz.

Mezkur teshkilat bayanatida yene malay hökümitini qalghan 5 Uyghurning bixeterlikige kapaletlik qilishqa chaqirdi.

Birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq komitétining ezasi bolghan malayshiyaning Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishi xelq'ara metbu'atlardimu küchlük inkas qozghidi. Bu heqtiki xewerler roytérs, fransiye agéntliqi, birleshme agéntliqi qatarliq muhim xewer agéntliqlirida xewer qilinish bilen birge yene, awstraliyide chiqidighan sédniy seher kündilik géziti, amérikidiki wal strit zhurnili we amérika awazi qatarliq axbarat wasitiliridimu yer aldi. Dunya miqyasida tarqitilidighan nopuzluq siyaset we iqtisad zhurnili bolghan wal stirit zhurnilida bu heqte élan qilin'ghan mulahizige “Asiyada Uyghur owlash” dep mawzu qoyulghan.

“Malayshiyaning özining xelq'ara qanunlar aldida qilghan qesimini buzup, bundaq bir ishni qilghanliqigha heyran qalmisaqmu bolidu, chünki qayturulghan bu kishiler xitayda bésimgha uchrawatqan Uyghur idi. Bir qanche yildin buyan sherqiy asiya, ottura asiya döletliri xitayning bésimigha boyun égip, Uyghurlarni so'al-soraqsiz xitaygha qayturup bermekte” dep bashlan'ghan mulahizide xitayning yéqinqi yillardin buyan bu ishni qattiq ching tutup ishlep, etraptiki qoshna döletlerge bu heqtiki bésimini ashurghanliqi we buning netijiside bu ayning béshida taylandtin nur memet isimlik bir Uyghur, pakistandin 5 Uyghur qayturulush bilen bir waqitta yene, yéqinqi yillardin buyan wyétnam, la'us, qirghizistan we özbékistan qatarliq döletlerdinmu Uyghurlarning qayturulghanliqi bayan qilin'ghan.

Mulahizide xitayning ottura asiya elliridiki tesiri heqqide mundaq déyilgen: “Béyjing hökümiti shangxey hemkarliq teshkilatini toshqanni aldaydighan sewze qatarida ishlitip, ottura asiya ellirige qéchip chiqqan Uyghurlarni qayturup eketmekte.”

Wal strit zhurnilidiki bu maqalide Uyghurlarning xitay hökümitining qattiq siyasiy bésimlirigha duch kéliwatqanliqi, 5-iyul weqesidin kéyin Uyghurlarning nechche qétimliq qattiq zerbe bérish heriketlirining nishani bolghanliqi bayan qilinip, “Xitay hökümiti özining rayondiki siyasitige naraziliqini ipadiligen herqandaq kishini üch xil küch we térrorchi dep qaraydu” dégen. Xitay hökümitining éship bériwatqan iqtisadiy we siyasiy tesirini Uyghurlarning hoquqini depsende qilishqa ishlitiwatqanliqi ilgiri sürülgen maqalining axirida: “Xitayning Uyghurlarni qayturup kétish üchün qoshna döletlerge qiliwatqan bésimi oxshash waqitta uning qoshnisi bolghan asiya döletlirige bir sawaq bolidu, yeni, asiyadiki xitaygha qoshna döletlerning xitayning zoriyishidin ensirishi orunluq” dep eskertilgen.

Nöwette, xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri malayshiya hökümitini 5 Uyghurni xitaygha qayturmasliq heqqide üzlüksiz chaqiriq qilmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.