Asiya-tinch okyan rayoni-a q sh we xitay toqunushining nöwettiki nishani bolmaqchimu?
2012.03.22
Dunyada qéliplashqan weziyet a q sh ni öz siyasitining bezi yönilishlirini özgertishke mejbur qilmaqta.
Yéqinda a q sh özining tashqi siyasitide bashqa istratégiyilik yönilishni igileydighanliqini élan qilghan bolup, emdi amérikining asasiy istratégiyilik yönilishi yéqin sherq emes, belki asiya-tinch okyan rayoni bolmaqchi.
Rusiyining “Kommérsant wlast” heptilik zhurnilida élan qilin'ghan milliy énérgiye instituti mudiri sérgéy prawosudofning “Xitaylar toqunushi. A q sh özining tashqi siyasitide bashqa istratégiyilik yönilish tutidighanliqini élan qildi” namliq maqaliside, a q sh ning bu yéngi yolining bash meqsiti xitayni toxtitishtin ibaret dep chüshendürgen. Maqalidiki melumatlargha qarighanda, ötken yili xitay ichki omumiy mehsulat kölimi boyiche yaponiyini qoghlap ötüp, dunya boyiche ikkinchi orun'gha chiqqan, emdi sana'et ishlepchiqirish kölimi boyiche a q sh tin üzüp, birinchi orunni igiligen. Hazir bolsa analizchilar xitayning dunya iqtisadi lidiri bolush üchün qanchilik waqitning kétidighanliqi üstide besleshmekte iken.
Lékin maqale aptori buninggha anchiki ishinip ketmeslik kéreklikini eskertip mundaq dep yazghan:
“1970-1980-Yilliri hemme yaponiyining melum bir waqittin kéyin ichki omumiy mehsulat kölimi boyiche a q sh ni qoghlap yétidighanliqigha ishen'gen idi, amma bu yüz bermidi. Yaponiye iqtisadi chongqur chüshkünlükke patti hem emdi uningdin birer ilgirileshni héchkim kütmeydu. Amma bu yerde shuni chüshinish lazimki, yaponiye, hem uningdin ilgiri gérmaniye fédératip jumhuriyiti iqtisadining shiddetlik ösüshi a q sh ni qattiq chöchütmigen idi. Chünki siyasiy nuqtinezeridin élip qarighanda, bu memliketler amérikiliqlarning nazariti astida bolghan: hem yaponiye, hem gérmaniye yéride ikkinchi dunya urushi waqtidin tartip amérika herbiy baziliri orunlashqan. Xitay-bashqa ehwal. Bu memliket öz aldigha siyaset yürgüzüshke intilmekte hem öz shirketlirining chet'el bazarlirigha ilgirilishige ilham bériwatqan bolup, u yerde ular amérika birleshmiliri bilen toqunushmaqta.”
Maqale aptori biwasite xitaydiki mewjut ehwal heqqide toxtilip yene mundaq dep yazidu:
“Ilgiri, amérikiliq istratéglar xitay xelq jumhuriyiti siyasiy tüzümining peydin-pey rawajlinishini ümid qilghan idi. Ular tijaretchiler hem halliq puqralar sanining ösüshi siyasiy tüzümning démokratiyilishishige, yeni kommunistik partiyining hakimiyetni monopol qilishtin bash tartishigha élip kélishige ümid baghlighan idi. Mundaq shara'itta, amérikiliqlargha xitay istratégiyisige tesir yetküzüsh ongay bolghan bolar idi. Amma bu yüz bermidi. Xitaylar tijaretchilerning partiyige ötüshige ruxset berdi, emdi saylamlarni bolsa peqet yerlik derijide ötküzmekte. A q sh da intayin köp kitablar we maqaliler chiqiwatqan bolup, ularda xitaydiki naraziliq heriketliri — déhqanlarning hem sheher turghunlirining qozghilangliri, Uyghurlar hem tibet ahalisining bölgünchilik heriketliri, eksi pikir qilghuchilar pa'aliyiti tepsiliy halda analiz qilinmaqta.”
Prawosudofning pikriche, köpligen naraziliq heriketliri, éhtimal, chet'ellerdin qollap-quwwetlenmekte, amérikiliqlar xitaydimu “Renglik inqilab” yürgüzüshke tirishidu, amma mundaq weqening yüz bérish mumkinliki köp emes, chünki xitayda amérika mexsus organlirining mewqesi anche küchlük emes. Buningdin tashqiri, xitay shundaq iqtisadiy tereqqiyat derijisige yetkenki, bu memlikettiki her qandaq hakimiyet ixtiyarsiz türde a q sh gha qarshi chiqalaydu, hetta “Renglik inqilab” utqan halettimu xitaydiki amérikiperes rehberlik uzaq turalmaydu.
Mundaq ehwallarda, dep yazidu u yene:
“Amérikiliqlar asasiy diqqitini, köprek memliketning sherqige orunlashqan iqtisadiy tereqqiy etken qirghaq boyidiki rayonlar we déhqanchiliq merkizi otturisidiki parchilinishni ilhamlandurush hésabigha weziyetni turaqsizlandurushqa qaritidu.”
Maqale aptori xitayning ichki rayonliridiki iqtisadiy ehwalni analiz qilip, weziyetning heqiqetenmu murekkep ikenlikini, yeni bolupmu qirghaq boyidiki rayonlarning a q sh, yaponiye we yawropa ittipaqigha oxshash tereqqiy etken döletler bilen bolghan soda hésabigha gülliniwatqanliqini, emdi qalghan ahalining kembeghelleshkenlikini körsetken.
Shundaqla u, a q sh ning yaponiye, jenubiy koriye, teywen hem yawropa ittipaqidiki ittipaqdashlirining yardimi bilen qirghaq boyi rayonlirida bölgünchilik heriketlirini ilhamlandurushqa tirishidighanliqini bildürüp, jenubiy xitay déngizidiki ehwal toghrisida toxtalghan. Uning éytishiche, bu rayon'gha orunlashqan spratil we parasil aralliri xitay we wyétnam otturisida toqunushlarning kélip chiqishigha seweb bolmaqta.
Maqalide, bolupmu mezkur rayondiki tebi'iy bayliqlar ikki memliket otturisidiki herbiy toqunushning asasiy sewebi bolush mumkinliki, shundaqla buninggha a q sh we rusiyiningmu jelp qilinish éhtimalliqi otturigha qoyulghan.