Астанада шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати йиғини аяғлашти

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң он йиллиқ мурасимида хитай президенти ху, русийә президенти медведеф вә қазақистан президенти назарбайеф. 2011-Йили 15-июн.

“хабар” агентлиқи хәвәрлиригә қариғанда, мәзкур тәшкилатқа әза мәмликәтләр рәһбәрлири музакирә давамида он йил ичидә қолға кәлтүрүлгән утуқлар билән бир қатарда келәчәк пиланлириниму муһакимә қилған. Учришиш давамида қаралған мәсилиләрниң көпчилики асасий җәһәттин қазақистан президенти нурсултан назарбайеф тәрипидин илгири сүрүлгән болуп, у бу вәқәни явроасия вә пүткүл дуня тарихидики аҗайип басқуч дәп атиған.
Президент тәшкилатниң он йил мабәйнидә хәлқара мунасивәтләрниң чоң институтиға айланғанлиқини тәкитлигән. Хәвәрләрдин мәлум болушичә, у йиғин қатнашқучилириниң диққитини алди билән зәһәрлик чекимлик әткәсчиликигә ағдуруп, униң йилтизини афғанистандин издәш керәкликини оттуриға қойған һәм бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә хәлқара гаага соти рәһбәрликигә бир топ тәклипләр билән чиқип, хәлқара дәриҗидә тәргәв йүргүзүп, инсанийәткә қарши бу җинайәткә қатнашқан барлиқ дөләтләрни җавабкарлиққа тартишни тәклип қилған.

Нурсултан назарбайеф тәшкилатниң ишини техиму яхшилаш мәқситидә, биринчидин, террорлуқ, бөлгүнчилик вә зәһәрлик чекимликкә қарши күрәштә, шундақла тоқунушларға қарши турушта бирликтә һәрикәт қилишни күчәйтиш, иккинчидин, бириккән транспорт бошлуқини шәкилләндүрүш, үчинчидин, мәбләғ селиш вә содидики тосалғуларни көпләп қисқартиш, шундақла йеңи бирләшкән карханиларни қуруш, төтинчидин, пәвқуладдә вәқәләр мәркизини тәшкил қилиш, бәшинчидин болса, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң узун муддәтлик тәрәққият пиланини түзүп чиқиш тәклиплирини бәргән.

Йиғинида сөзгә чиққан тәшкилатқа әза мәмликәтләр вә байқиғучи һоқуқида қатнашқан дөләтләр вәкиллири шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң он йиллиқ паалийитигә һәм униңдики қазақистанниң ролиға юқири баһа бәргән. Униңда қобул қилинған астана хитабнамиси бу учришишниң асасий хуласә һөҗҗити болуп, униңда тәшкилат паалийитигә баһа берилгән вә кәлгүси пиланлар көрситилгән. Униңдики баш мәсилиләр болуп район вә ахбарат бихәтәрлики, чегра районлиридики җинайәткә қарши туруш, транспорт, агросанаәт ишләпчиқириши, сода вә саяһәт саһәлиридә бириккән лайиһиләрни вә башқиларни алға сүрүш нийәт қилинған.

Әмди “қазақистан тодей” агентлиқи буниңдин ташқири саламәтликни сақлаш, су вә озуқ-түлүк билән тәминләшниң йиғин күн тәртипидики муһим мәсилиләрдин болғанлиқини, шундақла бихәтәрлик мәсилисидә 2004-йилдин 2011-йилғичә болған арилиқта 500 дин ошуқ террорлуқ һәрикәт йүз бәргәнликини хәвәр қилған.

Русийиниң бәзи ахбарат васитилиридин ениқ болушичә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати әзалири һәм униңға байқиғучи сүпитидә тәклип қилинғучи дөләтләр арисида бәзи сүркилишләрниң, ихтилапларниң барлиқи илгири сүрүлмәктә: бу хил ихтилаплар болупму, сабиқ совет җумһурийәтлиригә өз тәсирини йәткүзүштә риқабәткә чүшкән русийә вә хитай оттурисидики мунасивәтләрдә, өзбекистанниң тәшкилаттики мәвқәсидә, тәшкилатқа әзалиққа интиливатқан һиндистан билән пакистан мунасивәтлиридә, иранниң мәркизий асиядики мәвқәсидә байқалмақта. Русийиниң “комммерсант” гезитидә елан қилинған “хитайниң шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики ролини төвәнлитиш үчүн русийә һиндистанни тәшкилатқа қобул қилишқа тартмақта” намлиқ мақалидә хитайниң тәшкилатқа әза дөләтләргә қәрз пул бериш арқилиқ униңдики тәсир даирисини күчәйтиватқанлиқи, әмди русийиниң болса тәшкилатни кеңәйтиш арқилиқ өз мәвқәсини сақлашқа интиливатқанлиқи оттуриға қоюлған. Мақалидә шундақла өзбекистанниң өзигә хас мәвқәдә турувелип, һәтта астана һөҗҗәтлиригә имза қоюшта бирәр мәсилә чиқиришқа қадир икәнлики, буниңдин русийиниң гуманлинип, униң президенти дмитрий медведефниң дәрру астанаға әмәс, бәлки ташкәнткә учуп келип, ислам кәримоф билән көрүшкәнлики ейтилған. Мақалидин мәлум болушичә, русийә өзбекистанда мисир вә ливийә инқилаблириға охшаш әһвалниң тәкрарлинишини мутләқ халимайдикән, шуниң үчүн русийә өзбекистанға ярдәм көрситишни давам қилмақтикән.

“р б к даилй” һәптилик гезитидә елан қилинған “һиндистан вә пакистан шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатини һәрбий тәшкилатқа айландурушқа мәҗбурлимақта”  мақалисиниң аптори татияна кособокова һиндистан вә пакистан оттурисида йәр җедили мәсилисиниң барлиқидин уларниң тәшкилатқа әза болушиниң мумкин болмайватқанлиқини илгири сүргән.

Әмди “риа новости” ахбарат агентлиқида елан қилинған “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати: әһмәдниҗад хитай вә русийиниң чидамини түгәтти” мақалидә ейтилишичә, иран президенти әһмәдниҗад астана учришиши мәҗлислириниң биридә америка қошма штатлириға қарита өзиниң қаттиқ рәнҗишини билдүргән һәм тәшкилат әзалирини америкиниң мустәмликичилик сияситигә қарши турушқа чақирған. Мақалидә шундақла бәзи анализчиларниң пикирлиригә қариғанда, иранға һәрбий вә сиясий ярдәм бериватқан русийиниң әмди бара-бара буниңдин чекинип, ғәрб билән йеқинлишишниң йоллирини издәватқанлиқи оттуриға қоюлған.

Буниңдин ташқири, московские новости” тор гезитидә елан қилинған “шаңхәй тәшкилати һәқиқәтән хитай тәшкилати болди” намлиқ мақалиниң аптори аркадий дубноф мундақ дәп язиду: “астанада аяғлашқан учришиш шуни көрсәттики, хитайниң мәркизий асия районидики хәвпиниң өсүватқанлиқидин иттипақниң башқа әзалири қаттиқ әнсиримәктә. Әмма буниңға қарши турушқа тәшкилат әзалири һазирчә қадир әмәс”. Мақалә аптори буни “хитай әмәс” дөләтләр, йәни тәшкилат әзалири рәһбәрлириниң астанада учришиш өткүзүшкә урунғанлиқи билән чүшәндүргән. Апторниң тәкитлишичә, “московские новости” гезитиниң дипломатийилик мәнбәләрдин алған мәлуматлири бойичә, назарбайефниң тәклипи билән учришишниң рәсмий программисидин кейин, тәшкилатниң бәш әзаси президентлириниң “мәркизий асия-русийә” қурулмиси астида йепиқ мәҗлис өткүзүши мөлчәрләнгән икән. Әмма өзбекистан президенти ислам кәримоф йәнә бир мәркизий асия дөлити болған түркмәнистанниң қатнишисиз мундақ учришишни өткүзүшниң әқилгә сиғмайдиғанлиқини билдүргәндин кейин, мәзкур учришишниң болмиғанлиқи илгири сүрүлгән. Аптор ташкәнтниң бу һәрикитидин кейин мундақ чарә-тәдбирләргә қаттиқ қарши болған хитай наразилиқиниң очуқ түрдә бесилғанлиқини оттуриға қойған.

Германийиниң “тагезейтон гезити” ниң “шәрқ натоси өз тәвәллудини нишанлимақта” намлиқ мақалисидә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң, биринчи нөвәттә, өзини диний әсәбийлик вә бөлгүнчиликкә қарши күрәштә мудапиә иттипақи сүпитидә көрсәтмәктә дәп келип, афғанистанни тәшкилатқа җәлп қилишта җүрәт көрситәлмәйватқанлиқи, 2010-йили қирғизистанда йүз бәргән аммиви қирғинчилиқни тохтитишқа қадир болалмиғанлиқи оттуриға қоюлған. Мақалидә шундақла 2008-йили грузийә билән болған урушта русийиниң тәшкилатниң қоллишиға вә ярдимигә игә болалмиғанлиқи, әксичә, тәшкилат әзалириниң абхазийә вә җәнубий осетийә мустәқиллиқини етирап қилиштин баш тартқанлиқи, шундақла хитайниң қәтий тәлипи бойичә бөлгүнчиликниң террорлуқ билән тәңләштүрүлгәнлики ейтилған. Буниң барлиқи, өз нөвитидә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатида пикир бирликиниң йоқлуқини, бәзи мәсилиләрдә күчлүк ихтилапларниң барлиқини көрсәтмәктә.