“Türk dunyasida muhit mesilisi” namliq yighinda lopnurdiki atom sinaqliri otturigha qoyuldi

2011‏-Yili 4-ayning 9-küni türk dunyasi tetqiqat fondining uyushturushi bilen istanbuldiki yawro-asiya institutning yighin zalida “Türk dunyasida muhit mesilisi” namliq yighin ötküzüldi.
Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2011.04.12
prof-Orhan-kavuncu2-305.jpg Proféssor orxan kawunji ependi “Türk dunyasida muhit mesilisi” dégen témida söz qildi. 2011-Yili 9-aprél.
RFA/Arslan

Yighin'gha türk dunyasigha alaqidar tetqiqatchilar, doktor, proféssorlar, istanbul uniwérsitéti oqutquchi we oqughuchiliri bolup köp sanda kishi qatnashti.

Yighin istiqlal marshi oqush bilen bashlandi. Yighinda türk dunyasi tetqiqat fondining re'isi proféssor turan yazghan ependi échilish nutqi sözlidi.
Yighinda “Türk ojaqliri” teshkilatining bash katipi proféssor orxun kawunji ependi “Türk dunyasida muhit mesilisi” dégen témida söz qildi we qazaqistanning aral we shemey rayonlirida ruslarning atom bomba sinaq qilish merkizi qurup, atom bomba sinaq qilghanliqi, oxshashla sherqiy türkistanning lopnur rayonida xitaylar teripidin élip bérilghan atom bomba sinaq qilish netijiliridin ximiyilik we bi'ologiyilik maddilarning rayonda muhitini éghir derijide bulghighanliqi, buning muhit we insanlargha éghir paji'elerni élip kelgenlikini otturigha qoydi.

turk-dunyasida-muhit-mesilisi-yighini3-385.jpg
“Türk dunyasida muhit mesilisi” namliq yighinda lopnurdiki atom sinaqliri otturigha qoyuldi. 2011-Yili 9-aprél.
RFA/Arslan
U sözide yene qazaqistanning aral we shemey hem sherqiy türkistanning lopnur rayonigha oxshash türkiy xelqler yashaydighan rayonlarda élip bérilghan, atom bomba sinaq qilish shu rayonda yashaydighan türkiy xelqlerni irqiy qirghinchiliq qilishqa aylandurulghanliqini ilmiy ispat we siyasiy nuqtidin otturigha qoydi.

Shemey atom bomba sinaq qilish paji'esi

Proféssor orxan kawunji ependi sözide eyni zamanda ruslarning qazaqistanda atom sinaq qilghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: sowét ittipaqi 1949-yildin 1989-yilghiche bolghan 40 yil ariliqta qazaqistanning shemey rayonida atom bomba yadro merkizi qurup, atom bomba sinaq qildi. Bu rayonda ruslar 1953-yili 8-ayning 12-küni 400 kilotonna éghirliqtiki atom bomba sinaq qilin'ghan. Bu sinaq netijilik bolghandin kéyin sowét ittipaqi téximu jasaretlinip, 1955-yili 11-ayning 22-küni “Rds-37 ”namliq hidrogén atom bombisini sinaq qildi. Shemey rayonida partlighan bu bombining küchi 1.6 Migatonna bolup buning derijisi eqilge sighmaydighan derijide küchlük idi. Shemeyde ruslar dunyadiki eng chong ikki dane atom bombini sinaq qilghan. Shemey 18500 kwadrat kilométirliq bir rayon bolup bu rayonda 1 milyon 700 ming insan sinaq qilghan atom bombining tesirige uchrap her xil késelliklerge giriptar boldi. Uning tesirige hazirmu uchrimaqta. Shemey rayonida ruslar 40 yil ichide toplam 456 dane atom bomba sinaq qilghan. Bulardin 115 dane yüksek hawa qatlimida we zéminda 341 danisi yer astida sinaq qilin'ghan. Shemey atom yadro sinaq merkizi 1991-yili qazaqistan parlamént ezalirining tirishchanliqi we dölet re'isi nursultan nezerbayéfning qarar qilishi bilen taqiwétilgen. Emma u yerde élip bérilghan atom bombining tesiri hazirghiche yoqalmighan.

Lopnur atom sinaq qilish paji'esi

Proféssor orxun kawunji ependi sözide yene xitaylar teripidin atom bomba sinaqliri élip barghan lopnur köli heqqide toxtilip mundaq dédi:
“Shemey paji'esige oxshash paji'elerdin yene biri lopnur paji'esi. Lopnur sherqiy türkistan'gha jaylashqan bir köl. Lopnur köli rayoni qazaqistanning shemey rayonidin 1500 bilen 2000 kilométirliq bir musapige jaylashqan. Teklimakan chöli bilen quruq tagh chöli otturisidiki tarim deryasi boylirigha jaylashqan bir köl bolup bu köl ilgiri 10 ming kwadrat kilométir chongluqta bolup, iqlimning özgirishi bilen 20-esirde 3000 kwadrat kilométirgha chüshüp qalghan 21-esirde qaraydighan bolsaq bu köl téximu kichiklep kichik-kichik arallargha aylinip qurup ketken.”

turk-dunyasida-muhit-mesilisi-yighini2-385.jpg
“Türk dunyasida muhit mesilisi” namliq yighinda lopnurdiki atom sinaqliri otturigha qoyuldi. 2011-Yili 9-aprél.
RFA/Arslan

Proféssor orxan kawunji ependi sözide yene xitayning lopnur köli rayonida élip barghan atom bomba sinaqliri heqqide toxtilip mundaq dédi:
“Xitay tunji qétim 1964-yili atom bomba sinaq qildi. 1967-Yili xitay lopnurda hidrogén atom bombisi sinaq qildi. Xitaylar teripidin 1964-yilidin bashlap 1995-yilghiche bolghan ariliqta 45 dane atom bomba sinaq qilin'ghanliqi ispatlandi. U yerde atom bomba sinaq qilish netijiside insanlarda her xil késellikler peyda boldi. Nurghun kishi bu késellikler bilen ölüp ketti. Bu atom bomba sinaqlirining tesiri hazirmu u rayonda dawam qiliwatidu. Bu weqeler öz waqtida kün tertipke kelmidi sewebi, xitay we ruslar bu atom bomba sinaqlirini mexpiy élip bérip, kishilerdin yoshurdi we ashkarilashni meqset qilghanlarni türmilerge nezerbend qildi. Radi'o'aktip zeherliridin kélip chiqqan késellerni doxturlar ochuq éytalmaytti. Di'agnoz qoyushta bashqa isimlarni qollinatti. Bu késel mexpiy qalatti. Xitaylar lopnur köli rayonida 45 qétim atom bomba sinaq qildi. Ruslar shemey rayonida 456 qétim atom bomba sinaq qildi. Bu ikki rayonning uzunluq musapisi yiraq emes, emma ikki rayonning otturisi égiz taghlar bilen oralghan.”

Proféssor orxan kawunji ependi sözide yene atom bomba sinaqliri netijiside peyda bolghan muhit bulghinishlarni tazilash üchün tedbir élish heqqide toxtilip mundaq dédi:
“Netije étibari bilen shuninggha diqqet qilish kérek: b d t muhitni asrash kélishimnamisi we shuninggha oxshash kélishimnamilerni asas qilghan halda, aral, shemey we lopnurda atom yadro sinaq qilish arqiliq insanni zeherleshke oxshash bu xil insan pa'aliyetlerning insan we muhitqa éghir tesir yetküzidighanliqini közde tutup, u rayonlarda tedbir élinish kérek. Karbon oksidi we shuninggha oxshash sériq gazlarning tesiri, atmosféradiki hawa qatlimining bésimi yaki yer shari issip kétish dégen'ge oxshash muhitqa alaqidar mesililergila qarimastin belki atom bomba sinaqliri netijiside, iqlimning özgirishi, muhitning bulghinishi we insanning zeherlinishi dégen'ge oxshash seweblerni keltürüp chiqiridighan muhit bulghinishlarghimu diqqet qilishimiz kérek. Atom bomba sinaq qilish meydanlirini taqashqa küch chiqarghan xelq'araliq teshkilatlar, döletler we shexslerge teshekkür éytishimiz kérek. Qazaqistandiki qérindashlirimiz öz ixtiyarliqi bilen atom sinaq qilish merkezlerni taqidi. Tashkenttiki bi'ologiyilik qoral tetqiqat institutining taqilishi, ottura asiyada atom bomba tesirige uchrighan kishilerni tekshürüsh we qutquzush fondi qurup birlikte pa'aliyet qilishi, insanlar diqqet qilishqa tégishlik yaxshi pa'aliyetlerdin biri. Insaniyet bu qérindashlirimizgha teshekkür éytish mejburiyiti bar. Yer yüzide bu ishlarni tüzitidighan, bu kirlik zeherlerni tazilaydighan, muhitning bulghinishning aldini élish üchün küresh qilidighan bir küchke éhtiyaj bar. Ottura asiyada bu buzghunchiliqning meydan'gha keltürgen ikki matériyalizmchi xitab bilen ruslarning bu ishlarni tüzitishi mumkin emes. Bularni tüzitish üchün bizning küchlük bölishimiz kérek. Biz küchlük bolsaq muhitmu tazilinidu, pakiz muhit ichide tinchliq berpa bolidu.”

Yighinda yene türk dunyasi tetqiqat fondining re'isi proféssor turan yazghan ependi söz qilip mundaq dédi: atom bomba sinaq qilish dunyada peqetla türkler yashaydighan rayonlarda élip bérildi. Néwada atom sinaq qilish merkizi, qazaqistanda shemey atom sinaq qilish merkizi we sherqiy türkistandiki lopnur atom sinaq qilish merkezliri pütkül türkler yashaydighan rayonlargha qurulghan. Bu rayonlarda tunji qétim atom bomba sinaq qilinishtin bashlap u rayonda yashaydighan insanlarda jiger raki, öpke raki dégendek késeller peyda boldi. Ayallar baliyatqu ösmisi qatarliq késellerge giriptar boldi we ayallar méyip bala tughushqa bashlidi. Buning tesiri uzun zaman dawam qilishi mumkin.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.