Buningdin 22 yil ilgiri yüz bergen barin inqilabining heqiqiy jeryani

Buningdin del 22 yil ilgiri yeni 1990 - yili 5 - april küni aqtu nahiyisining barin yézisida bir hésabta 500, bir hésabta 700 din artuq Uyghur yashlar zeydin yüsüpning qomandanliqida xitay hakimiyitige qarshi qoralliq heriket qildi.
Ixtiyari muxbirimiz arslan
2012.04.05
Bingtuan-Xitayliri-we-Barin-Inqilapchiliri-tutqunda.jpg Sürette, barin inqilabchilirini tutush we qirghin qilishqa qatnashqan bingtuen xitay qoralliq "déhqan" liridin bir körünüsh.
File Photo

Bu heriket Uyghurlarning azadliqqa intilish iradisini téximu kücheytti we shuningdin buyan Uyghur diyarida xitay hakimiyitige qarshi her xil shekilde qarshiliq körsitish heriketliri dawam qilip keldi.

1990 - Yillarda eyni waqittiki aptonom rayonluq partkom sékritari sung xenlyang barin inqilabigha alaqidar bir kitab neshr qildurup, kompartiye ezalirigha mexpiy tartqan. Bu höjjetlik maqaliler toplimining muqawisigha ichki qisimdiki matériyal, sirtqa tarqitilmisun dep yézilghan. Töwende biz bu kitabta yézilghan barin weqesining omumi jeryani we aqiwiti heqqide toxtilip ötimiz.

Bu kitabta barin inqilabi toghrisida sung xenlyang mundaq melumat béridu: barin yézisida yüz bergen bu weqe eksil'inqilabiy qoralliq topilang bolup, bir bölüm eksiyetchi kishiler teripidin teshkillik, pilanliq, meqsetlik halda qozghitilghan. Meqsiti kompartiyini aghdurup ornigha sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurush. Mushu meqset yolida ular bu yézida 1989 - yilidin bashlap eza qobul qilip, sherqiy türkistan islam partiyisini resmi qurghan. Sherqiy türkistan islam partiyisining deslepki yadroluq ( rehberlik) küchi 8 tapancha, 10 kishidin ibaret. 1990 - Yilining béshida sherqiy türkistan islam partiyisi jamal muhemmedning öyide 1 qétim “Partiye yighini” échip xizmetlerni mexsus muhakime qilip orunlashturghan. 1990 - Yil 2 - ayning béshida say meschitte 2 - qétim yighin achqan. 3 - Ayning 15 - küni mexte qushmaqning öyide 3 - qétim yighin échip qoral - yaraq, oq - dora teyyarlash mesilisi bilen intizam mesilisini muzakire qilghan. “Mexpiyetlikni qattiq saqlash kérek. Kim mexpiyetlikni ashkarilap qoysa uni pütün a'ilisidikiler bilen qoshup öltüriwétish kérek......” dep belgiligen. 3 - Ayning 25 - küni say meschitte 4 - qétim yighin échip qoralliq heriketning konkrét teshkili we ish teqsimatini muhakime qilip, shexsler boyiche éniq wezipe teqsim qilin'ghan. Teshkilat bashliqi zeydin yüsüp bu yighinda “.... Nawada men ölüp kétip qalsam, abdugheni tursun dawamliq qomandanliq qilidu” dep alahide tewsiye bayan qilghan.

Barin inqilabi - musteqilliq kürishi

Yazghuchi shemsidin abduréhimning “Sherqiy türkistan milliy musteqilliq kürishi” dégen kitabida barin inqilabi toghrisida toxtilip mundaq yézilghan:

1990 - Yili 5 - aprilda qeshqer shehirining aqtu nahiyisi barin yézisida sherqiy türkistan islam partiyisi rehbiri zeydin yüsüp qomandanliqida chong qoralliq qozghilang kötürüldi. Uninggha qatnashqan Uyghurlarning sani 700 din artuq idi. 5 - April küni ular yéziliq hökümet binasi we qorusini igilep, basturushqa kelgen xitay eskerliri bilen qattiq jeng qildi. Deslepki qedemde xitaylardin 500 dek qoralliq herbiy - saqchi qarshiliqqa uchrap meghlub bolushqa az qalghanda, 6 - april seher sa'et 4 yérimda 400 din artuq zamaniwi qorallan'ghan xitay herbiy qoshuni hujumgha ötti. Arqidin yene 10 nechche ming muntizim xitay armiyisi keltürüldi. Hawa armiyisi, bingtüen topchi qisimliri, tanka qatarliq éghir qorallar bilen qorallan'ghan herbiy qisimlar bolup jemi 18 ming herbiy we saqchi qisimliri qozghilangni basturushqa qatnashti. Lékin düshmenning küchi nahayiti zor bolup, yardemsiz qalghan qozghilangchilirimizdin jengning ikkinchi küni yeni 6 - april künila 48 kishi shéhid boldi, 193 kishi yarilandi. 30 Qozghilangchi tutqun qilindi. 10 - April etigen sa'et 3 yérimghiche bolghan qarshiliq jengliride yene 59 inqilabchi shéhid bolghan. 7 Kishi éghir yarilinip esirge chüshti. Chékiniwatqanlardin 200 nechchisi tutulghan. Jem'iy 5 künlük jeng heriketliri jeryanida 107 kishi shéhidlik sherbitini ichti. Ularning arisida qomandan zeydin yüsüp, is'haq hoshur, muhemmet turdi, muhemmet tursun qatarliq inqilabchilarmu bar.

Sung xenlyangning maqaliside bildürüshiche, barin inqilabigha qatnashqan Uyghurlarning sani 500 iken, buningdin 107 kishini étip tashlighan, jem'iy 289 kishini tutqun qilghan. 500 Kishilik barin inqilabchilirigha qarshi xitay hakimiyiti bu urushqa toplam 22454 qoralliq esker qatnashturup, urush 4 - ayning 5 - künidin 10 - küni sa'et 3:00 kiche dawam qilghan yeni u qétimqi urush 5 kéche - kündüz dawam qilghan. Bu urushqa xitay qoralliq saqchi qisim bash shitabining mu'awin qumandani wang winli bilen jama'et xewpsizlik ministirliqi 1 - idarisining bashliqi ten sungchun dégen xitaylar qeshqerge kélip, eskerlirige qomandanliq qilghan.

Yazghuchi shemsidin abduréhim “Sherqiy türkistan milliy musteqilliq kürishi” dégen kitabta barin inqilabigha qomandanliq qilghan zeydin yüsüpning barin yéziliq hökümetke xitap qilip yazghan bir parche xéti toghrisida toxtalghan, u xette zeydin yüsüp yéziliq hökümetke xitab qilip mundaq yazghan:

Her qandaq hökümet adem öltürgenlerni atidu. Yézimizda 250 ayalning balisi chüshüriwétildi. (1989 - Yili bir yilliq san) bundaq qilish qatilliq hésablinamdu - hésablanmamdu? néme üchün étilmaydu?.... Ichkiridin ürümchige her 15 minutta bir poyiz kélip turidiken, kelgenlerning hemmisi xitay, biz Uyghurlargha pilanliq tughutni yolgha qoyushning ornigha xitaylarni keltürmise bolmamdu...? biz küresh qilip xitaylarni sherqiy türkistandin qoghlap chiqirishimiz kérek.... Pilanliq tughut emeldin qaldurulsun. Sherqiy türkistan'gha xitay köchürüsh toxtitilsun. Xelqimiz üstidiki baj - séliq mejburiyet yenggillitilsun. Xitay milletchiliki tügitilsun, izishke, yutuwélishqa, xorluqqa qarshi turimiz.

Ular bu teleplerni sun'ghan kéyin yéziliq hökümetke bésip kirip resmi heriketni bashlighan.

“Sherqiy türkistan milliy musteqilliq kürishi” dégen kitabta yene barin inqilabigha qatnashqan Uyghurlarning xitay sot mehkimiliri teripidin sotqa tartilghanliqi toghrisida toxtilip mundaq yézilghan: 1990 - yili 30 - awghustta xitay kommunist hakimiyitining sot emeldarliri, barin inqilabchiliridin sulayman sopi, qurban muhemmet, ghopur ewellerge ölüm jazasi berdi. Emet muhemmet, turghun xoja, exet hesenlerge ölüm jazasini 2 yil kéchiktürüsh, jamal muhemmet qatarliq 5 kishige muddetsiz qamaq jazasi berdi. Jem'iy 103 kishige jaza höküm qildi. 36 Kishini nazaret qilip özgertishke tapshurdi. Zalim xitay tajawuzchiliri, barin inqilabigha yardem bergen we hésdashliq qilghan dégen töhmetler bilen qeshqer wilayitidiki 10 nahiye - sheherdin 2000 Uyghurni yolsiz qamaqqa aldi. Barin yézisini xarabiliqqa aylanduruwetti. Xitay jallatliri hetta böshüktiki bowaqqa oq yaghdurdi. Bu weqedin kéyin xitay ishghalchiliri herbiy qisim, saqchi - zhandarma we bingtüen 1 - , 2 - , 3 - , 4 - , 5 - , 6 - déwiziye eskerlirini seperwer qilip qeshqer, qizilsu, xoten we aqsu wilayetliri tewelirini uzaqqiche muhasirige aldi.

Barin inqilabining ehmiyiti, alahidiliki we uning netijiliri

“Sherqiy türkistan milliy musteqilliq kürishi” dégen kitabta yene barin inqilabining ehmiyiti we alahidiliki toghrisida toxtilip mundaq yazghan:

Barin inqilabi teshkillik we muntizim, üzül - késil élip bérilghan bir inqilab. U sherqiy türkistan xelqining azadliqqa bolghan ümidwarliqini kücheytti. Barin mujahidliri sherqiy türkistan xelqining, ishghalchi xitayning ishghaliyitini qobul qilmaydighanliqini we zulumgha bash egmeydighanliqini kösetti. Bu inqilab xelq'aradimu zor tesir qozghidi. Weten sirtidiki 1934 - yildin taki 1980 - yilighiche bolghan ariliqta chet'ellerge kétishke mejbur bolghan muhajirlar 1992 - yili dékabirda türkiyining istanbul shehirige jem bolup, “Sherqiy türkistan milliy qurultiyi” ni qurushqa türtke boldi we uningdin bashqa yene sherqiy türkistan islam partiyisining qaytidin qurulup weten ichi we sirtida küchiyishi, musulman sherqiy türkistan xelqining xitay tajawuzchilirigha qarshi inqilabi heriket sépining kéngiyishige, heqning jezmen ghelibe qilishigha bolghan ishenchining küchiyishige wasite boldi. Sherqiy türkistan xelqining tajawuzchi xitaylarni jezmen qoghlap chiqirip azadliqni qolgha keltürüp xelqimizning dunya we axirettiki bext - sa'aditini qolgha keltürüsh üchün adaqqiche küresh qilidighanliqini namayen qildi.

Biz yene barin inqilabi toghrisida weqege chétishliq dep qarilip 3 yil türmige qamalghan we hazir istanbulda yashawatqan Uyghur péshqedemliridin abdul'eziz ependining pikir - qarashlirini alduq. Abdul'eziz ependi, barin inqilabigha qatnashqan qehrimanlarning ölümdin qorqmastin küchlük düshmen'ge qarshi meydan'gha chiqip, Uyghur xelqining héchqachan zulumgha bash egmeydighanliqini, mustemlikini qobul qilmaydighanliqini xitaygha tonutup qoyghanliqini ipadilidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.