Xitay hökümiti Uyghur élide "qattiq zerbe bérish herikiti" ni qayta bashlidi

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay azadliq armiyisi qazaqistan chégrisidiki alataw éghizida meshq qilmaqta. AFP

Fransiye axbarat agéntliqining "shinjang géziti" ning charshenbe künidiki xewirini neqil keltürüshiche, xitay hökümiti Uyghur aptonum rayoni qurulghanliqining 50 yilliqini xatirileshning harpisida, Uyghur élide " bölgünchi, térrorchi we diniy radikaldin ibaret üch xil küchlerge qattiq zerbe bérish herikiti" ni bashlighan.

Xitay, Uyghurlarni basturush bilen "aptonum rayon" qurulghanliqini kütüwalmaqchi

Uyghur aptonum rayonluq partkom teshwiqat bölümi "shinjang géziti" de élan qilghan bash maqaliside," üch xil küchler" ning Uyghur élining muqimliqi we bixeterliki üchün " chong tehdid" ikenlikini körsetken hemde " üch xil küchler" ge qarshi yuqiri bésimliq basturush siyasitini dawamliq kéngeytidighanliqini bildürgen.

Buning aldida, sherqiy türkistan uchur merkizi, Uyghur aptonum rayonluq jama'et xewpsizlik nazaritining 18 - may küni oqturush chiqirip, Uyghur aptonum rayoni qurulghanliqining 50 yilliqini tebrikleshning aldi- keynide " her xil jinayi heriketlerge zerbe bérish herikiti" élip bérishni orunlashturghanliqini xewer qilghan idi.

Aptonum rayonluq jama'et xewpsizlik nazariti zerbe bérish herikitining konkért mezmuni we shekli qatarliqlar heqqide sorighan so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi.

Xitay xelqni basturush arqiliq özining küchlüklikini ipadilimekchi

Uyghur éli tebi'iy bayliqlargha mol bir rayon. Uning néfit, kéwez we nurghun méniral bayliqliri mol bolghachqa, xitay hökümiti bu rayonni qattiq tutmisaq, bu bayliqlardin quruq qélishimiz mumkin dep ensireydu.

Amérika may'emi uniwérsitéti siyaset proféssori, Uyghur ishliri mutexessisi jun jü'eyér xanim, xitay hökümitining, hazirqi peytte Uyghur élide qattiq zerbe bérish herikiti élip bérishida, ottura asiyadiki xelq qarshiliq heriketliridin endishe qilghan bolishi mumkinlikini körsetti. U mundaq dédi:

- Méningche, xitay hökümiti özini bixeter his qilmaywatidu. Özining qanchilik " küchlük" likini mushundaq heriketler bilen xelqning semige salmaqchi boliwatidu. Bolupmu, özbékistan we qirghizistanda yéqinda yüz bergen hökümetke qarshi xelq heriketliri yüz bergendin kéyin, téximu shundaq. Shungimu xelq'ara islam kerimofni eyiblise, xitay uni qollawatidu. Méningche buningdin sirt yene, etiyazda hawa yaxshi bolghachqa, xitay hökümiti kishilerning rohiy jehettin yiniklik hés qilip, qarshiliq heriketlirini élip bérishidin endishe qilidu. Yene bir seweb, 4 - iyun yéqinlashti. Béyjingda 4 - iyon tyen'enmin weqesi yüz bérishning aldida, Uyghur élidimu hökümetke qarshi namayish yüz bergen. Xitay hökümiti bundaq weqelerning xatire künige intayin sezgür kélidu.

Xitay Uyghur élidiki bayliqlarni qoldin bérip qoyushni xalimaydu

Xitay hökümiti eyni waqitta Uyghur élini özige qoshiwalghanda, Uyghurlarning til- yéziqini we medeniyiti tereqqi qildurushqa wede bergen. Halbuki, shinjang uniwérsitétida Uyghur tilida ders bérish qalduruldi.

Uning bildürüshiche, gerche xitay hökümiti Uyghur élini xitayning bixeterlikige chong tehdid dep körsitiwatqan bolsimu, biraq emeliyette ehwal unche éghir emes iken. U bu heqte mundaq dédi:

" Xitay hökümiti özi Uyghur élini tehdid dep tonuydu. Gerche Uyghur élide hökümetni yaxshi körmeydighan kishiler bolsimu, biraq ularning köpinchisi térrorchi emes. Uyghur éli tebi'iy bayliqlargha mol bir rayon. Uning néfit, kéwez we nurghun méniral bayliqliri mol bolghachqa, xitay hökümiti bu rayonni qattiq tutmisaq, bu bayliqlardin quruq qélishimiz mumkin dep ensireydu" .

Jun jü'eyér xanimning bildürishiche, yene bir tereptin, xitay hökümiti Uyghur rayonini bek qattiq kontrol qilghanda, yerlik xelqning téximu qarshiliqini qozghashtin endishe qilidiken.

Xitay hökümiti 1996 - yili, Uyghur élide " jinayi ishlargha qattiq zerbe bérish herikiti" ni bashlighan idi. Kishilik hoquq teshkilatliri, xitay hökümitining bu heriket jeryanida, nurghun diniyzatlar, öktichiler, hetta hökümetke naraziliqini bildürgen kishilernimu qolgha alghanliqini, bezilerni hetta ölüm jazasigha höküm qilghanliqini bildürgen.

Xitayning siyasiti Uyghurlarning qarshiliqini kücheytidu

Jun jü'eyér xanim, xitay hökümitining Uyghur élide on yilgha yéqin élip barghan bu herikitining , emeliyette Uyghur élidiki qarshiliqlarni yoqitish emes, belki eksiche rol oynighanliqini körsetti:

- Méningche Uyghurlarning naraziliqini qozghawatqan amil, xitay hökümitining siyasiti. Uyghurlar xitay hökümitining gherbni échip tereqqi qildurimiz digen herikitide özlirige tereqqiyat pursiti bérilmigenlikini his qilghan. Men Uyghurlardin yene, özlirining milliy kimlikini peqet choshqa göshi yimeslik yoli bilen ipadilewatqanliqini, bashqa yollar bilen ipadileshke amalsiz qéliwatqanliqini anglidim. Xitay hökümiti eyni waqitta Uyghur élini özige qoshiwalghanda, Uyghurlarning til- yéziqini we medeniyiti tereqqi qildurushqa wede bergen. Halbuki, shinjang uniwérsitétida Uyghur tilida ders bérish qalduruldi. Mana mushuninggha oxshash Uyghurlarning naraziliqini qozghaydighan ehwallar özgermise, Uyghurlarning qarshiliqimu yoqalmaydu. Xitay hökümiti qattiq zerbe bérish herikiti arqiliq hökümetke narazi bolghan bir qisim kishlerni tutqan bilen, téximu köp kishiler hökümettin narazi bolup, ularning ornini igileydu.

Uning bildürüshiche, eger xitay hökümiti heqiqeten bir bexitlik chong a'ile qurushni xalisa, choqum her bir a'ile ezasigha toghra mu'amile qilishi kérek iken. Xitay merkiziy hökümiti Uyghur élide toghra siyaset yürgüzmigechke, Uyghur élidiki xelqler xitayning hökümranliqidin qutulushni xalaydiken. (Arzu)