Бейҗиңдики һаят уйғурларға хирис қилмақта

Асия вақти гезитидә мухбир палома роблес тәрипидин елан қилинған “ бейҗиңдики һаят уйғурларға хирис қилмақта” мавзулуқ мақалидә, бейҗиңда һәрхил сәвәбләр билән туруватқан вә рәсмий болмиған рәқәмләргә асасланғанда бир қанчә миңдин ашидиған уйғурларниң мәсилилири әкс әттүрүлгән.

Аптор мақалисиниң кириши қисмида уйғурларниң мәдәнийәт, өрп - адәт вә һәтта чирай турқидин тартип, хитай миллитидин тамамән пәрқлиқ бир милләт икәнликини, хитай һөкүмитиниң қаттиқ бесими астида яшаватқан уйғурларниң әһвали дуня мәтбуатлирида анчә көп орун алмиғанниң үстигә, хитай ичидики ахбарат вастилиридиму уйғурлар пәқәт фолклори биләнла тонуштурулидиғанлиқини, уйғурларниң тамамән пәрқлиқ бир милләт икәнликидәк бир пакитни йошуруп, уларниң хитай хәлқи билән инақ - иттипақ яшаватқанлиқидәк бир мәнзирини зорлап теңишқа урунидиғанлиқини баян қилған. У, бу хил әһвалдин нурғун уйғурларниң нарази болидиғанлиқини билдүрүп мундақ баян қилған :

- Нурғун уйғурлар бу хил әһвални уйғурларниң мәдәнийитини суслаштуруш вә иҗтимаий мәсилини аддийлаштуруш дәп қарайду. Улар буниң, һөкүмәтниң “ пәрқни көрмәскә селиш ”арқилиқ, бу пәрқтин кәп чиқидиған тәһдитни йоқ қилиш иситратегийисиниң бир парчиси икәнликигә ишиниду. Әпсуслинарлиқи, уйғурлар учраватқан хирис була әмәс. Әлқәм исимлик уйғур яш ерландийидә 6 йил оқуғандин кейин бейҗиңға қайтип кәлгән.... 2009 - Йилидики үрүмчи вәқәсидин кейин узун өтмәйла қайтип кәлгән әлқәм узун өтмәй ингилизчә оқутқучилиқ қилидиған бир хизмәт тапқан. Әмма бир қанчә күндин кейин мәктәп әлқәмгә телефон қилип, уни уйғур болғанлиқи үчүн хизмәткә қобул қилалмайдиғанлиқини уқтурған. Кейин әлқәм йәнә башқа бир йәрдин ингилизчә оқутқучилиқ хизмити тапқан. Әмма бир шәрт билән, у болсиму, өзиниң уйғурлиқини йошуруш. Мәктәп даирилири униңдин һазирқидәк вәзийәттә ата - аниларниң балилириға уйғур муәллимниң дәрс беришигә қәтий қарши туридиғанлиқини ейтқан. Әлқәм бу гәптин қаттиқ һәйран болған. Улар әлқәмгә “ сән өзәңни оқуғучиларға чәтәллик дәп тонуштур” дегән. Чирайи кавказийиликләргә охшайдиған әлқәм үчүн өзини чәтәллик дийиш қейин болмисиму, әмма у бу хизмәтни қобул қилмиған.

Мухбир йәнә, нуртай исимлик бир уйғур бала биләнму сөһбәт өткүзгән. У нуртайниң бир уйғур болуш сүпити билән учриған муамилиси һәққидә мундақ дәп баян қилған:

“бейҗиңда қанун факултитида оқуған нуртай 2009 - йили ата - аниси билән бирликтә лондонда туридиған сиңлисини көрүп келиш үчүн лондонға барған. Улар қайтип келишидә паспорт контролидин өтидиған чағда таможнидики хадимлар уларға “ чәтәлликләр вә хитай пуқралири үчүн ечилған һәр иккила паспорт тәкшүрүш ноқтисда турмаслиқни, уйғурларниң паспортиниң айрим тәкшүрүлидиғанлиқини ейтқан. Уйғурлар бейҗиңда 2009 - йилидики вәқәдин кейин техиму начар муамилигә учрашқа башлиған.”

Мухбир уйғурлар вә тибәтләрниң бейҗиңда һелиһәм қаттиқ тәқипкә елинидиғанлиқини, уларниң өй иҗаригә елишта қейнилидиғанлиқини баян қилған. У бейҗиңдики көп қисим уйғурларниң очуқ - ашкара яки йошурун һалда кәмситилишкә учрап баққанлиқини, бу хил әһвалниң уйғурларда хитай һөкүмитигә қаттиқ нәпрәтлиниш,һәтта буниңдинму ешип хитай хәлқигә өчмәнлик туюштәк бир ақивәтни туғдурғанлиқини, шуңа уйғурларниң асасән дегүдәк хитайлар билән дост болмайдиғанлиқини баян қилған. Мухбир йәнә, хитайларни өзиниң миллий кимлики үчүн тәһдит дәп қарайдиған уйғурларниң өзиниң мәдәнийәт, тил, дин алаһидиликлирини муһим орунға қоюш арқилиқ миллий кимликини күчләндүрүшкә әһмийәт беридиғанлиқини ейтқан. Әмма у уйғурларниң бейҗиңдиму һәтта өз юртидиму өзини өйидикидәк һес қилмайдиғанлиқидәк бир пакитниң нөвәттики әң муһим мәсилә икәнликини тәкитлигән вә мундақ дегән:

- - Һазир уйғур ели нопусиниң 40 пирсәнти хитай, 60 пирсәнти башқа аз санлиқ милләтләрдин тәшкил тапиду. 1949 - Йилидин илгири хитайларниң нопуси шинҗаңда аран 5 пирсәнт икән. Уйғурлар беисмға учраватқанлиқидин, әркинлик вә сөзләш һоқуқи йоқлуқидин, өзлириниң мәҗбурий һалда сиясий өгинишкә қатнаштурулидиғанлиқидин шикайәт қилиду. Уйғурларниң ейтишичә, уйғур елидә яхши хизмәтләрниң һәммиси хитайлар тәрипидин тартивелинған. Бейҗиңда оқуватқан нурғун уйғур оқуғучилар маңа шинҗаңда хизмәтниң һәммисини хитайларниң контрол қиливалғанлиқини, уларниң уйғурларни ишқа алмайдиғанлиқини, шуңа өзлириниң юртқа қайтишни халимайдиғанлиқини ейтишти.

Мухбир мақалисидә, исраилийидики хайфа университетиниң профессори нимрод барановечниң мулаһизисигиму йәр бәргән. Узун йил уйғурлар үстидин тәтқиқат елип барған профессор нимрод уйғурларниң әһвалиниң сүргүндикиләргә охшап кетидиғанлиқини билдүрүп, буни “ макансиз қалған кишиләрниң паҗиәлик тәқдири” дәп сүпәтлигән. Аптор пүтүн бу ақивәтләрниң уйғурларда яритиватқан мәниви бошлуқи үстидә тохтилип мундақ дәп баян қилған:

Уйғурлар миллий кимликини сақлап қелиштин башқа йәнә, бесим, чәткә қеқилиш вә йилтизсизлиқниң дәрди биләнму күрәш қилишқа мәҗбур болмақта. Нуртай маңа “ көпинчимиз бир йәргә йиғилип қалсақ, һарақ ичимиз, ахири соқушимиз. Әлвәттә бу пәхирләнгүдәк иш әмәс” деди. Әмма нуртай маңа буни чүшәндүрүп : “ бу адәтләрниң көпинчиси чәткә қеқилиштин йиғилип қалған аччиқниң сиртқа тепишиниң нәтиҗиси” деди.

Мақалидә мухбир сөзини мундақ давам қилған :

- Уйғурлар милләт, дин, өрп - адәт һәтта чирай - турқ җәһәттинму хитайлардин пәрқлиқ болғанлиқтин уларға бу йәргә өзлишиш қейинға тохтайдикән. Уйғурларниң ташқи қияпити пүтүнләй пәрқлиқ болғанлиқтин улар асаси еқимға вақтинчә қошулуп турай дәпму қошулалмайдикән. Шуңа уйғурлар һазир “ макансиз адәмләр” қапқиниға дәссимәктә. Нуртай маңа “ башқиларниң иши асан. Улар ағрип қалса юртиға қайтип кетиду. Әмма бизчу. Бизгә ундақ иш йоқ. Бизниң қайтип кетидиған юртимиз йоқ” деди. Ундақта, башқа чиқиш йоличу? чәткә чиқип кетиш. Нурғун уйғурлар һазир чәткә чиқип кетиш йолини таллимақта.

Әмма мухбир буниңму һәммә уйғур қилалайдиған бир иш әмәсликини, чүнки бир тәрәптин уйғурларниң паспорт елиши интайин қейин болса, йәнә бир тәрәптин көчмән болушниң қейинчилиқлириниң уларни бу йолдин тосуп туридиғанлиқини ейтқан вә у мақалисиниң ахирида уйғурларниң бейҗиңни өзлири еғир кәмситилишкә учрайдиған вә миллий кимликини сақлап қелиши үчүн толиму пайдисиз бир муһит дәп қарайдиғанлиқини шундақла бейҗиңниңму уйғурларниң ундақ қилишиға йол қоймайдиғанлиқини баян қилиш билән ахирлаштурған.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, “ бейҗиңдики һаят уйғурларға хирис қилмақта” намлиқ мақалиниң аптори палома роблес мустәқил журналисит болуп, у буни бейҗиңда турған мәзгилидики хатирилиригә асасән язған. У һазир мадридта хизмәт қилмақта.