Amérika-birma herbiy di'alogi xitayni bi'aram qilmaqta

Bérma xitay üchün intayin muhim istratégiyilik orun'gha ige bolup, béyjingning yüksek derijide köngül bölüwatqini aldi bilen, xitay-birma otturisidiki 2192 kilométir kélidighan ortaq chégra belwighidin ibaret. Bu rayonda yüz bergen herqandaq bir qalaymiqanchiliq xitayning birma bilen qoshna bolghan yünnen qatarliq ölkilirining muqimliqigha tesir yetküzgendin bashqa, bu rayon iqtisadi tereqqiyatighimu zor tesir yetküzidu. 2009-Yili bu rayonda yüz bergen qoralliq toqunush xitay -wyétnam urushidin kéyin yüz bergen eng zor toqunushlarning biri bolup,bu toqunush xitay chégrasida zor kölemlik musapirlar mesilisini keltürüp chiqarghan idi.

Bérma yene xitayning hindi okyan'gha bolghan tesir da'irisini kéngeytishidiki karidor bolup, xitay bérma arqiliq hindi okyan'gha qol sozalaydu. Xitayning yene birmida berpa qilghan borwayliri, néfit turuba liniyiliri bar, xitay bular arqiliq bérmining yer asti néfit bayliqlirini, bashqa jenubiy asiya we sherqiy jenubi asiya döletlirige shundaqla xitayning herqaysi sana'etleshken chong sheherlirige toshuydu.

Xitay 2010-yilidin étibaren bérmining istratégiyilik ornini qayta mustehkemleshke tirishqan bolup, 2010-yili bir yil ichide bérmigha 10 milyard dollar meblegh salghan shundaqla bérmini 7 milyard dollar qerz pul bilen teminligen. Nöwette béyjing bérmining eng chong qerz pul bilen teminligüchisi. 2011-Yili bir ichide xitayning yuqiri derijilik emeldarliri we herbiy emeldarliri bérmini uda 3 qétim ziyaret qilghan.

Xitay özining yildin -yilgha éship bériwatqan énérgiyige bolghan éhtiyajini qamdash üchün bérmining néfit,tebi'iy gaz, su éléktr énérgiyisi we kanchiliq ishlirigha köz tikmekte. Melum bolushiche, xitayning meblegh sélish bahanisi bilen birmigha chongqurlap kirishi, bérmini xuddi xitayning bir aptonom ölkisige oxshitip qoyghan we bérmida xitaygha qarshi guruhlarning peyda bolushigha yol achqan.

Barak obamaning bérma ziyariti heqqide toxtalghan xitay mulahizichisi jésin ma mundaq deydu:
-Gerche, xitay hökümiti bérma diktator herbiy hökümiti bilen intayin yéqin munasiwette bolsimu, emma xelq rayidin qarighanda, ular xitayning néfit, tebi'iy gaz we kan échish bahaniside bérmigha singip kirishini xalimaydu. Undin bashqa, yéqindin buyan bérmida démokratiyilishish dolquni kötürülüwatqan bolup, bu kélechekte bérmida bir démokratik sistémining berpa bolidighanliqining béshariti. Shunga obama bérmini ziyaret qilghanda xelq kochilargha chiqip obamani intayin qizghin qarshi aldi. Bu heqiqeten bérma xelqining démokratik éqimgha éhtiyajliq bolghanliqining belgisi. Bundin ilgiri bérma xelqi xitay rehberliridin xu jintaw we win jyabawlarni bundaq qizghin qarshi élip baqmighan idi.

Xitay mulahizichisi jéson ma yene mulahize yürgüzüp mundaq deydu:
‏-Kéyinki 10 yilda xitay jenubiy asiya we sherqiy jenubi asiya rayonlirida birdin-bir zor küch süpitide otturigha chiqishqa bashlidi. Xitayning bu rayonlargha bolghan tesir da'irisini barghanche zoraytishigha egiship, bu rayonlardiki kichik döletler buningdin özlirini endishe ichide hés qilishqa bashlidi. Xitay bu rayonlardiki yer asti bayliqlirigha köz qizartqandin bashqa,jenubiy déngizdiki arallar mesilisidimu zomigerlik qilishqa bashlidi. Shu sewebtin xitayning etrapidiki jenubiy asiya we sherqiy jenubi asiya döletliri xitayning bu rayondiki birdin-bir küch bolup qélishini xalimaydighan boldi. Del mushundaq bir peytte, amérika prézidénti barak obamaning bu rayonlargha ayaq bésishi, bu rayon xelqlirini ümidlendürdi we xushal qildi.

Obamaning bérma ziyaritidin kéyinla, amérika tinch okyan armiyisining komandiri frankis wérsiniski bilen wikram sing shundaqla jenubiy we sherqiy jenubi asiya dölet mudapi'e ministir yardemchiliridin terkib tapqan bir hey'et bérmigha yétip kélip, bérma rehberliri bilen eskiri di'alog bashlighan. Bu heqte chet'el metbu'atlirida mulahize yürgüzgen mulahizichiler mundaq dep qarimaqta:
-Gerche, xitay amérikining asiya tinch okyan istratégiyisige, bolupmu bérmigha ayaq bésishigha temkin mu'amile qiliwatqandek körünsimu, emma bu weziyetni yéqindin közitiwatqanliqi melum.

Mulahizichiler yene mundaq dep qarashmaqta:
‏-Xitay özining énérgiye éhtiyajini bimalal qamdap kéliwatqan bu kichik dölette, özidin bashqa 2-bir döletni körüshni xalimaydu. Bolupmu amérika armiyisining bérma bilen di'alog ötküzüshi asiyaning nochisi boluwalghan xitayning axirqi nuqtigha kélip qalghanliqining béshariti.

Yene bezi mulahizichiler, elwette xitay dunyadiki 2-chong iqtisadi gewde bolush süpiti bilen qoshnilirining iqtisadi tereqqiyati we muqimliqigha arilishishi shundaqla ularning menpe'etlirini chiqish qilish mejburiyiti bar. Eger xitay bu mesililerni qoshnilirini memnun qilghan asasta hel qilmay turup, bu kichik döletlerdin öz éhtiyajlirini telep qilishqa qadir emes. Nöwettiki mesile amérika armiyisining bérmida xitay hel qilalmighan mesililerni hel qilish üchün di'aloggha ötüshi bolup, xitay öz chégra rayonida amérika armiyisini körüshtin qattiq bi'aram bolmaqta.

Yene bezi mulahizichiler, bundin kéyin bérma, xitayning özidin paydilinip küchlük bolush arzusini köpükke aylandurup qoyushi mumkin dep qarimaqta.

Nöwette bérmidiki oxshimighan étnik guruppilar otturisidiki toqunushlar we siyasiy jinayetchiler mesilisi bérma iqtisadini üzlüksiz arqigha chékindürgendin bashqa, xitayning üzlüksiz singip kirishi netijiside xitayning arqa hoylisigha oxshap qalghanliqi melum.

Yuqiridiki ulinishtin bu programmining tepsilatini anglighaysiler.