Jang wéigo: obamaning bérma ran'gon uniwérsitétida sözligen nutqi junggogha bérilgen signal

Bezi analizchilar, obamaning ran'gon uniwérsitétida sözligen nutqining oxshashla xitaygha bérilgen biz xil signal ikenlikini ilgiri sürdi.

Buningdin bir qanche yil awwal, amérika prézidéntining uzun yil herbiy diktatoriliq astida yashap kelgen bérmini ziyaret qilishi, kishiler tesewwur qilalmaydighan bir weqe idi. Biraq ikki yildin buyan bérmida yüz bergen démokratik islahat amérika prézidéntining mezkur elni ziyaret qilip, bérma ran'gon uniwérsitétida bérma démokratiye herikiti rehbiri angsen su kiy qatarliq sabiq siyasiy mehbuslarni öz ichige alghan nurghun bérmiliqlargha nutuq sözlishige imkaniyet tughuldi.

Obama, bérma xelqini démokratik islahat yolida dawamliq ilgirileshke chaqirip, ikki yildin buyan bérmida meydan'gha kelgen özgirish peqet démokratik islahat musapisining bir bashlinishi ikenlikini bildürdi. U eskertip: diqqet qozghighan bu yol peqet emdi bashlandi. Yene nurghun musapini bésish kérek. Jem'iyetning yuqiri qatlimidin bashlan'ghan islahat, uning asasini teshkil qilidighan awam xelqning arzusini eks-ettürüshi zörür. Biz körüwatqan ilgirilesh yalquni öchüp qalmasliqi, belki dawamliq ulghiyip, bu döletning barliq puqralirigha teng yoruqluq béridighan qutup yultuzigha aylinishi kérek, dep körsetti.

Obama, bérma hökümitining bir qisim siyasiy mehbuslarni azad qilish, yéngi iqtisadi qanun chiqirish, démokratik küchlerning 2010‏-yildiki saylamda bérma parlaméntigha kirishi, hasharning bikar qilin'ghanliqi, kachén qatarliq az sanliq milletler bilen deslepki qedemde urush toxtitilghanliq qatarliq jehetlerdiki ilgirileshke diqqet qilghanliqini bildürgen bolsimu, biraq u yene bérma xelqining yighilish, ibadet, ipade erkinlikige hörmet qilishni, axbarat kontrolluqini bikar qilishni telep qildi.

Obamaning bérma ziyariti uzun yillardin buyan bérma herbiy diktatoriliq hökümiti qollap, uninggha yardem bérip kelgen asasliq dölet xitayning yéqindin diqqitini qozghighan. Xitay hökümet analizchilirining ilgiri sürüshiche, obamaning bérma ziyariti amérikining xitayni qorshawgha élish istratégiyisining bir halqisidur. Biraq chet'eldiki bezi xitay weziyet analizchining qarishiche, obamaning bérma ziyariti xitay kompartiye 18-qurultiyi emdila axirliship, kishilerning siyasiy islahat ümidi sugha chilashqan peytke toghra kelgen. Amérikida turushluq xitay weziyet analizchisi jang wéygo ependi, obamaning ran'gon uniwérsitétida sözligen nutqi emeliyette, junggogha bérilgen signal.

U mundaq deydu:  siz dégendek uning ran'gon uniwérsitétidiki nutqi 18‏-qurultaygha bérilgen baha. U emeliyette, 18‏-qurultayni baha bergen. Bu noqul jughrapiyilik orun yaki waqitning tasadipiy toghra kélip qélish mesilisi emes. Ular arisidiki bu ixtilap eng muhimi amérika-jonggo ikki elning qimmet qarishi, bixeterlik istratégiyisi peyda qilghan qarmu-qarshiliqning mehsuli. Amérika 2-dunya urushidin kéyin qurulghan xelq'ara tertipni qoghdap, iqtisad, jem'iyet tereqqiyatining muqimliqini saqlishi kérek. Junggo izchil bu sistémigha tayinip nep élip kelgen bolsimu, biraq u yene, bu sistémini qoghdash mes'uliyitini ada qilishni xalimay keldi. U mezkur sistéma ichide turup, her xil oyunlar arqiliq tepriqichilik peyda qilip, bu tertipni aghdurup tashlashning péshidiki dölet. Biraq bezide u, özining herikitining özige ziyanliq ikenlikini oylimay qalidu. Yalmaydu. U mewjut xelq'ara sistémidiki eng köp menpe'et éliwatqan dölet. Bu nuqtidin alghanda junggo hakim mutleqliqtin waz kéchip, zamaniwi démokratik bir döletke özgermigechke, uning idiyiwi éngi we qarar chiqirish usuli kona yolda qélip qaldi.

Obama, ran'gon uniwérsitétida sözligen nutqida yene, bérmidiki az sanliq milletler mesilisini otturigha qoyup, étnik milletler bilen yarashmay turup, islahat muweppeqiyetlik bolmaydighanliqini bildürdi. Bu yil 6-aydin bashlap, rakxén shtatida olturushluq musulmanlar bilen bérmiliq buddistlar arisida toqunush partlap, 160 din artuq adem ölgen. Nurghun musulmanlar yurt-makanliridin qoghlap chiqirilghan. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, bérma hökümiti buddistlargha yan bésip, musulmanlarning bén'galgha qoghlap chiqilishini qollighan.

Bérma hökümiti roxéngyalarning bén'galdin köchüp kélip olturaqliship qalghan bén'galliq musulmanlar ikenlikini ilgiri sürüp, ularning bérma puqrasi ikenlikini ret qilip kelgen idi. Prézidént obama bérmining rakxin shtatidiki bu musulmanlirigha qaritilghan zorawanliqqa xatime bérishni telep qilip: bu shtattiki étnik rakxénlarni öz ichige alghan xelqler uzun yillardin buyan éghir namratliq  we basturushqa uchrap keldi. Biraq héch qandaq bahane, bigunah  xelqqe qaritilghan zorawanliqqa seweb bolalmaydu. Siz we men érishken izzet-hörmetke roxényaliqlarmu sazawer bolushi kérek, dep körsetti.

Prézidént obama, shu küni bérma prézidénti tyén séyn bilen söhbet ötküzgen we bérma démokratiye herikitining rehbiri angsen su kiy bilen körüshüp,bérmining ijtima'iy qurulushigha yardem béridighanliqini bildürgen. U bérma prézidénti tyénséyn'gha “Öz xelqining hoquqi we xelq'ara qanun'gha hörmet qilghan her qandaq dölet” amérikining dosti ikenlikini bildürgen.

Jang wéigo ependining ilgiri sürüshiche, amérika siyasiti herbiyler diktatoriliqidiki bérmini démokratiyileshtürüp, xitaygha ülge qilip tikleshni oylighan bolushi mumkin. U mundaq deydu: obama bir qatar uchrishishlarni élip barghandin kéyin, özining asiya istratégiyiside bérma bilen bolghan munasiwetni özgertti. Buninggha nisbeten méning qarishimche, u héch qandaq yüz xatire qilmay, junggoni xelq'ara késim chiqirish organlirigha erz qilip, uninggha xelq'ara qa'ide-tüzümlerning chek-chégrisini körsitip qoyghandin sirt, junggoning yénida bérmigha oxshash bir ölgini tiklep, uninggha körsitip qoymaqchi. Bu wyétnamnimu öz ichige élishi mumkin. Bu ikki döletning biri, herbiyler hökümranliqidiki diktator. Yene bir , kommunistik partiyining hakim mutleqliqidiki jem'iyet. Ular qandaq qilip özining ötmüshidin qutulup, özgirish yasighanliqini körsitip qoyalisa, bu jongnenxey üchünmu, junggo puqraliri üchünmu nahayiti zor sawaq bolidu. Junggo bir tereptin, yüz xatirige nahayiti ehmiyet béridu. Yene bir tereptin , u dunyadiki 2‏-chong iqtisadi dölet. Uning nahayiti zor iqtisadi küchi bar. Shunga uni biwasite tenqid qilsingiz u xuylunup eskilik qilishi mumkin. Eger bir ölgini tiklep, uninggha körsitip qoysingiz, éhtimal uning tesiri junggoni tenqid qilishqa yaki nesihet qilishqa qarighanda téximu ünümlük tesir qilishi mumkin.

Bérma, obamaning sherqiy-jenubiy asiya ziyaritining axirqi békiti emes. U , düshenbe küni bérma ziyaritini axirlashturup, kambodzhagha yétip barghan. Obama bu yerde sherqiy jenubiy asiya elliri ittipaqining bashliqlar  yighinigha qatnishidu. Obama ran'gonda qilghan sözide yene: bizning kim ikenlikimizni ötmüshning zindanliri belgilimesliki kérek. Biz ümidimizni kélechekke baghlishimiz lazim, dégen.