Közetküchiler: bingtu'en Uyghur xelqining mewjutluqigha eng chong tehdit
2011.06.29
Bu heqte pikir bayan qilghan közetküchiler bingtu'enning Uyghur xelqining mewjutluqigha eng chong tehdit ikenlikni, Uyghurlarning buning üchün tedbir qollinishi zörürlükini ilgiri sürdi.
Xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi yeni bingtu'en 1954-yili qurulghandin buyan üzlüksiz kéngiyip, nöwette omumiy nopusi 3 milyon'gha yéqinlashqan chong gewdige aylan'ghan.
Xitay hökümet da'iriliri tarqatqan sanliq melumatlargha qarighanda, bingtu'enning hazirqi nopusi 2 milyon 542 ming bolup, omumiy nopus jehette tashqi mongghul, kuweyt we yamayka qatarliq döletlerge yétiship qalghan bolsa, latwiye, qatar, behreyin we namibiye qatarliq döletlerdin éship ketken.
Nöwette dunyada 224 musteqil dölet bar bolup, eger bingtu'en musteqil dölet dep qarilip, nopus köplüki boyiche retke tizilsa dunyada 141-chong dölet qatarigha tizilidiken.
Bu heqte toxtalghan lawgey fondi jem'iyitining qurghuchisi xeriy wu Uyghurlarning bingtu'en mesilisige taza diqqet qilmaywatqanliqini körsetti.
U mundaq dédi: mesilining birinchi bingtu'en. Ikkinchisi yadro sinaqliri. Siler buninggha diqqet qilmaywatisiler. Bu bek éghir we jiddiy mesile. Bingtu'ende belkim ikki milyondin artuq nopus bolushi mumkin. Xitay bingtu'endin paydilinip shinjangni kontrol qilmaqchi.
Ilgiri bingtu'en igidarchiliqidiki shixenze uniwérsitétida oqutquchiliq qilghan élshat hesen ependimu bingtu'enning Uyghurlarning mewjutluqigha zor tehdit ikenlikini ilgiri sürdi.
Xeriy wu ependimu bingtu'enning orni jehette élshat ependige oxshash nuqtilarni otturigha qoydi we Uyghur élide Uyghurlarning hoquqsiz ikenlikini bildürdi.
Xeriy wu: bingtu'en ürümchi we bashqa muhim sheherlerning hemmisini igilep boldi. Siler Uyghurlar peqet jenubqila qapsilip qaldinglar. Silerning iqtisadiy igilikinglarmu küchlük emes, hoququnglarmu yoq. Eger bingtu'en élip chiqip kétilse, siler musteqilliq heqqide gep achalaysiler we erkinlikke érishisiler déyelmeymen.
Undaqta ehwal shundaq iken bu mesilini qandaq hel qilish kérek? bu heqte meyli xeriy wu we meyli élshat hesenler bolsun Uyghurlarning buninggha qarishi küresh qilishi kéreklikini bildürdi.
Xeriy wu mundaq dédi: aldi bilen kommunistlarni meghlup qilish kérek. Uyghurlar choqum bu méning wetinim, bu méning xelqim bu méning dinim dep otturigha chiqishi kérek. Uningdin bashqa amérika, fransiye, en'gliye we hetta bashqa xenzular bilenmu hemkarlishishish kérek.
Bu heqte élshat hesenning pikrimu xeriy wu bilen oxshash bolsimu, élshat hesen meyli qanuniy yol bolsun we meyli bashqa wasitiler bolsun Uyghurlarning buninggha qarishi choqum heriket qilishi lazimliqini bildürdi.
Bingtu'en qurulup hazirghiche 6 sheher qurghan bolup, bularning ikkisi 2002-yili jenubiy Uyghur élige qurulghan aral we tumshuq sheherliridur.
Xitay élan qilghan sanliq melumatqa qarighanda, Uyghur élidiki nopus zichliqi her 13 kwadrat kilométir bir din toghra kelse, uyur élige jaylashqan bingtu'ende nopus her 34 kwadrat kilométirgha bir din toghra kélidiken.
Ilgiri bu heqte pikir bayan qilghan bezi mutexessisler bingtu'enni “Impériye ichidiki musteqil impériye” dep süretligen idi.