Гирманийидики бир түрк оқуғучиниң уйғурлар вә уйғур дияри һәққидики тәсиратлири

Бир һали харап уйғур бовай

Ундақта бу яш уйғур дияриға барғандин кейин немиләрни көрди, немиләрни һес қилди? әгәр сиз зәки шаһингөзниң уйғур дияридики сәргүзәштилиригә қизиқсиңиз униң билән елип барған сөһбитимизгә қулақ салғайсиз.

Зәки шаһингөз әпәнди, сиз қачан вә немишқа уйғур дияриға барған идиңиз?

Мән бундин 2 йил авал шәрқий түркистанға барған идим. Чүнки калламда соаллар бар иди. Биз бу йәрдики уйғурлардин у йәрдә бесим барлиқини, ишсизлиқниң интайин еғирлиқини, хитайларниң өзлиригә ирқчилиқ қиливатқанлиқини аңлаймиз. Әмма хитайларниң тәшвиқатлириға қарисиңиз буниң тамамән тәтүрини көрисиз. Улар уйғур диярида иқтисадниң интайин яхшилиниватқанлиқини, хәлқниң бай - баяшатчилиқ ичидә яшаватқанлиқини дәйду. Шуниң билән мән икки йил бурун һәм уйәрдики һәқиқий әһвални билип беқиш һәм түркләрниң ата юртлири болған шәрқий түркистанни көрүп келиш мәқситидә шәрқий түркистанға барған идим.

Барғандин кейин уйғурларниң тоғра дегәнликини, шәрқий түркистанда уйғур түрклиригә нисбәтән еғир бесим сияситиниң йүргүзүлүватқанлиқини, ирқчилиқ әмәс, ерқий қирғинчилиқ қиливатқанлиқини көрдүм. У йәрдә уйғурлар урулуп - соқулуп яшаветипту. Уларниң өз вәтинидә иккинчи синип инсан муамилиси көрүватқанлиқини көрүп интайин ечиндим.

Бир күни мундақ бир иш болди. Меһманханида идим, деризидин сиртқа қарап турғинимда алди тәрәптики кичик базарда бир нәрсә сетиватқан адәмләрни көргили болидикән, бир тәнзикәшлик қилидиған бир уйғур икки хитай билән соқушуп қалди. У икки хитай бу уйғурни урупла кәтти, кейин йәнә 3 хитай уларға қошулуп ялғуз уйғурни уруп кәтти. Һәтта һарвилирини өривәтти. Шуниң билән у уйғурму кейин амалсиз уларға қол яндурди.

Дәл шу пәйттә бир сақчи минибуси келип ичидин сақчилар чүшүп у уйғурни қошулуп урушқа башлиди, һәтта улар у кишиниң бешиға урди. Кейин уни сөригән пети һечқандақ соал - сорақсизла аптомобилға селип әкәтти. Буниңға қарап һәйран қалдим. Башта қол салғанлар хитай турса, немишқа у уйғурни тутуп әкитиду. Немә дәп әһвални ениқлимайду? бу әһвалларни өз көзүм билән көрүп бәк ечиндим.

Сиз уйғур диярида қәйәрләргә бардиңиз ?

Һәммә йәргә дегүдәк бардим. Ғулҗа, ақсу, маралбеши, қәшқәр, атуш, йеңисар, йәкән, хотән, керийә қатарлиқ йәни һәммә йәргә дегүдәк бардим. Биз түркистан җуғрапийиси һәққидә әтраплиқ мәлуматқа игә әмәс. Түркистан десә һәммисини охшаштәк һес қилимиз. Әмма у йәргә барғандин кейин уқтум. Мениң аиләм түркийиниң йозгат вилайитидин кәлгән.

Мән хотәнгә барғанда өзүмни бәәйни шу йозгаттикидәк һес қилдим. Барғичә аптобуста ухлиған идим, бир вақитта көзүмни ечип, мән бир ухлапла йозгатқа кәп қалдимму ‏ - қандақ дәп қалдим. Өйләрниң селинишлири охшаш, дәл - дәрәхләр, һойла - арамлар охшаш, у йәрдики адәмләрму әйни йозгатлиққа опму - охшаш иди. Уларниң меңиш шәкиллири, йүз ипадилири һәммиси түркийидики кишиләр билән опму - охшаш икән.

Әлвәттә у кишиләрниң чирайи түркийидики кишиләргә қариғанда бәкрәк ғәмкин чирай иди. Һәтта бәзи деһқанларниң училиридики кийимлири, аяғлири йиртиқ. Мән у йәргә барғанда қиш вақти иди. Әмма шундақ бир соғуқ вақитта у кишиләрниң учисиға кийидиған түзүкрәк бир чапини йоқ икән.

Әмма уйғурларниң мәдәнийәт җәһәттә интайин илғар икәнликини һес қилдим. Йәни қандақ десәм, арилаш һес - туйғулар ичидә болдум. Бир яндин шундақ ечинишлиқ мәнзириләрни көргән болсамму, йәнә бир яндин гүзәл нәрсиләрниму көрдүм. Уйғурларниң саплиқи, ақкөңүллики, шунчилик бесим вә йоқсуллуқ ичидә яшаватқан болсиму йәнә, уларниң гүзәл мәдәнийәт вә өрп - адәт ичидә яшаватқанлиқи мени бәк тәсирләндүрди. Мәсилән, у йәрдә мениң түркийидин кәлгәнликимни билгәнләр мени қучақлишип кәтти. Һәтта бир - биримизгә есилип йиғлап кәткән йәрлиримиз болди. Худди нурғун йиллар авал бир - бирини йоқитип қойған қериндаш туғқанлар бир - бирини тепивалғандәк һессиятта болдуқ. Булар маңа аҗайип тәсир қилди.

Сиз у йәрдә уйғур тамақлирини йедиңизму, яхши көрдиңизму?

Бәк, бәк, бәк яхши көрдүм. Германийигә қайитқандин кейинму уйғур тамақлирини шундақ сеғиндим. Һәтта қайтип кәлгәндин кейин түрк тамақлири ағзимға тетимай қалди десәмму болиду, қайта көнүшкә бир ай кәтти.

Уйғур тамақлири аҗайип ләззәтлик икән. Исмини десәм ләғмән, поло, кавап, чөчүрә, өпкә - һесип йедим, нарин, самса йедим. Йемәк - ичмәк мәдәнийити җәһәттә уйғурлар һәқиқәтән бәк илғар икән. Мениң диққитимни татқан йәнә бир нәрсә, у йәрдә хитай ашханилириға һечким кирмәйдикән, хитайлар өзлириму уйғур ашханилирида тамақ йәйдикән. Әмма германийидә бәзи кишиләр техи хитай ашханилириға кирип тамақ йәп кетиду. Бу маңа бәк ғәлитә билиниду.

Уйғур диярида башқа йәнә қайси йәрләргә бардиңиз?

Мән уйәрдә уйғур 12 муқамини аңлидим. Муқам вә аманнисахан һәққидә материялларни оқидим. Аманнисаханниң қәбрисигә бардим. Роһиға атап дуа оқидим.

У йәрдә бир уйғур бала билән параңлишиш пурситигә игә болдум. Чүнки у йәрдә кишиләр параңлишип ич сирини төкүштин еһтият қилидикән. Җиқ кишиләр билән сөзлишәлмидим. У бала маңа":бурун бизниң мәһәллидә 300 - 400 әтрапида яш бар иди. Буларниң ичидә мениң нәврә ака - укилирим, җийән туғқанлирим, дост - яр, бурадәрлирим, тонуш - билишләрниң балилири бар иди. Әмма 10 - 15 йил ичидә буларниң ичидин аран 5 ила қалди, қалғанлар я түрмидә өлтүрүлди, я түрмигә солинип у йәрдин чиқалмиди, бәзилири башқа йәрләргә қечишқа мәҗбур болди," деди.

Бу рәсмий ерқий қирғинчилиқ қилғанлиқ. Мәнму у йәрдә көрдүм. У йәрдә хитайларниң турмуши уйғурларниңкидин яхшикән. Ичкиридин уйғур дияриға йеңи кәлгән хитайлар уйғур дияридики байлиқлардин, пурсәтләрдин пайдилинип шундақ тез бейип кетидикән. Хитайларға қарисиңиз, есил аптомобилдин чүшмәйдикән. Бир - биридин есил аптомобилларни һәйдәйдикән. Әмма уйғурларға қарисиңиз, бәзилириниң бир вақ йәйдиған тамиқи йоқ, бәзилириниң соғуқ қишта кийидиған пүтүн бир чапини йоқ. Уйғурлар билән хитайларниң һаяти асман - земин пәрқ қилидикән.

Мән йәнә мәһмут қәшқири вә йүсүп хас һаҗипларниң мазарлириға берип тавап қилдим. Пүтүн түркий хәлқләр үчүн интайин муһим болған султан сатуқ буғраханниң қәбрисигә бардим. Пүткүл түрк дунясиниң мусулман болушиға сәвәб болған мушундақ улуғ бир кишиниң қәбриси орунлашқан улуғ бир йәрниң бүгүнки һалидин бәкму өкүндүм.

Сиз уйғур диярида һәммә йәргә дегидәк берипсиз, у җәрянда тәқипкә елиндиңизму, у йәрдә әркин һәрикәт қилалидиңизму?

Тәқип қилиндим. Бир қанчә кишини арқамға сәп қойди. Көрүнүштә маңа ярдәм қилидиғандәк қияпәткә киривалди. Лекин мән уларниң хитайға хизмәт қилидиған адәм икәнликини аңлидим. Нәччә қетим меһманхана алмаштурдум.

Бир қетим хәвпсизлик идарисиниң адәмлири мени издәп келип параңлишайли, деди. Көрүшкинимдә мениң бу йәрдә немә қилидиғанлиқимни сориди. Мән уларға": башқа нийитим йоқ, пәқәт бу йәрләрдә тиҗарәт қилиш нийитим бар дәп турувалдим. У, бир күн бойичә бизниң меһминимиз бол, дәп туруплавалди. Унимисам диққәт тартип қалидиғандәк туримән, шуңа амал йоқ бир күн униң билән айлинип йүрдүм.

У йәрдә чегридин чиқидиған күнүм хитайларниң бир байрам күникән, адәм интайин җиқ болғанлиқтин чегрида мени әп қелип сорақ қилидиған пурсити болмай қалди болғай, аман - есән чиқивалдим.

Уйғур дияриға барғандин кейин қандақ ойға кәлдиңиз, яхши бериптимән дедиңизму?

Әлвәттә. Шәрқий түркистанға һәрнемә болса бериптимән. Һәм у йәрдики зулумни өз көзүм билән көрдүм. Һәм буниң йенида уйғурларниң гүзәлликлирини, инсанпәрвәрликини, ақкөңүлликини көрдүм. Шунчилик бесимларға боюн әгмигәнликини, әсла тәслим болмиғанлиқини көрдүм. Булар мени тәсирләндүрди.

Бир җүмә күни җамиға намазға киргән идим. У йәрдә аңлиған дуаларни мән һечбир йәрдә аңлимидим. Шунчилик сәмимий вә шунчилик ичтин чиқиватқан иди. Инсанлар аллаһға ялвурувататти, аллаһтин мәдәт тиләвататти. Бу мәнзирә мени толиму һаяҗанландурди. Шунчә бесим аситидиму йәнила мәдәнийәт игилири уйғурлар икән. Дуняниң мушундақ бир мәдәнийәтниң йоқ болуп кетишигә көз юмуши бир инсанлиқ җинайити қилғанлиқтур. Дуня мушундақ есил бир мәдәнийәтниң йоқап кетишигә қарап турмаслиқи керәк. Бу мәдәнийәтни қутқузуп қелиши керәк. Уйғурлар һазир һәр түрлүк қейин - қистақларға елиниватиду, уйғур қиз ‏ - аяллири хитайға йөткиливатиду, балилири қолға елиниватиду.

Уйғурларға бесим қиливатқан хитай һөкүмитила әмәскән, аддий хитай пуқралириму бесим қилидикән. Хитай билән һөкүмәтниң дили биркән. Буларға дуня қарап турмаслиқи керәк, уйғурлар дуняға мәдәнийәт тарқатқан бир хәлқ. Бу зулумни көрмәскә салғанларму шу җинайәтни ишлигәнләр билән охшаш.

Мән бир түрк вә бир инсан болуш сүпитим билән уйғур қериндашлирим үчүн қолумдин немә кәлсә шуни қилимән. Буни мән өзәмниң аллаһ алдидики вә өзәмниң виҗданим алдидики бир бурчум дәп қараймән. Һәм уйғурларниңму бир күн чоқум мустәқил болидиғанлиқиға, уларниң һәргизму йоқ болуп кәтмәйдиғанлиқиға ишинимән.

Қәдирлик оқурмәнләр, юқирида германийидә туғулуп чоң болған бир түрк яшниң уйғур дияриға барғандин кейинки тәсиратлирини аңлидиңлар. Әлвәттә силәргә тәрҗимә сәвәбидин униң ич - ичигә патмиған һалда интайин сәмимийлик вә һаяҗан ичидә аңлатқанлирини өз авази билән толуқ аңлаш мумкин болмиған болсиму, униң йүрәк садалиридин униң уйғурлардин, ата туприқидидин һес қилғанлириниң аңлитишқа қурби йәткәндин нәччә һәссә чоңқур икәнликини биливелиш қейин әмәс иди.