Girmaniyidiki bir türk oqughuchining Uyghurlar we Uyghur diyari heqqidiki tesiratliri

Bir hali xarap uyghur boway

Undaqta bu yash Uyghur diyarigha barghandin kéyin némilerni kördi, némilerni hés qildi? eger siz zeki shahin'gözning Uyghur diyaridiki sergüzeshtilirige qiziqsingiz uning bilen élip barghan söhbitimizge qulaq salghaysiz.

Zeki shahin'göz ependi, siz qachan we némishqa Uyghur diyarigha barghan idingiz?

Men bundin 2 yil awal sherqiy türkistan'gha barghan idim. Chünki kallamda so'allar bar idi. Biz bu yerdiki Uyghurlardin u yerde bésim barliqini, ishsizliqning intayin éghirliqini, xitaylarning özlirige irqchiliq qiliwatqanliqini anglaymiz. Emma xitaylarning teshwiqatlirigha qarisingiz buning tamamen tetürini körisiz. Ular Uyghur diyarida iqtisadning intayin yaxshiliniwatqanliqini, xelqning bay - bayashatchiliq ichide yashawatqanliqini deydu. Shuning bilen men ikki yil burun hem uyerdiki heqiqiy ehwalni bilip béqish hem türklerning ata yurtliri bolghan sherqiy türkistanni körüp kélish meqsitide sherqiy türkistan'gha barghan idim.

Barghandin kéyin Uyghurlarning toghra dégenlikini, sherqiy türkistanda Uyghur türklirige nisbeten éghir bésim siyasitining yürgüzülüwatqanliqini, irqchiliq emes, érqiy qirghinchiliq qiliwatqanliqini kördüm. U yerde Uyghurlar urulup - soqulup yashawétiptu. Ularning öz wetinide ikkinchi sinip insan mu'amilisi körüwatqanliqini körüp intayin échindim.

Bir küni mundaq bir ish boldi. Méhmanxanida idim, dérizidin sirtqa qarap turghinimda aldi tereptiki kichik bazarda bir nerse sétiwatqan ademlerni körgili bolidiken, bir tenzikeshlik qilidighan bir Uyghur ikki xitay bilen soqushup qaldi. U ikki xitay bu Uyghurni urupla ketti, kéyin yene 3 xitay ulargha qoshulup yalghuz Uyghurni urup ketti. Hetta harwilirini öriwetti. Shuning bilen u Uyghurmu kéyin amalsiz ulargha qol yandurdi.

Del shu peytte bir saqchi minibusi kélip ichidin saqchilar chüshüp u Uyghurni qoshulup urushqa bashlidi, hetta ular u kishining béshigha urdi. Kéyin uni sörigen péti héchqandaq so'al - soraqsizla aptomobilgha sélip eketti. Buninggha qarap heyran qaldim. Bashta qol salghanlar xitay tursa, némishqa u Uyghurni tutup ekitidu. Néme dep ehwalni éniqlimaydu? bu ehwallarni öz közüm bilen körüp bek échindim.

Siz Uyghur diyarida qeyerlerge bardingiz ?

Hemme yerge dégüdek bardim. Ghulja, aqsu, maralbéshi, qeshqer, atush, yéngisar, yeken, xoten, kériye qatarliq yeni hemme yerge dégüdek bardim. Biz türkistan jughrapiyisi heqqide etrapliq melumatqa ige emes. Türkistan dése hemmisini oxshashtek hés qilimiz. Emma u yerge barghandin kéyin uqtum. Méning a'ilem türkiyining yozgat wilayitidin kelgen.

Men xoten'ge barghanda özümni be'eyni shu yozgattikidek hés qildim. Barghiche aptobusta uxlighan idim, bir waqitta közümni échip, men bir uxlapla yozgatqa kep qaldimmu ‏ - qandaq dep qaldim. Öylerning sélinishliri oxshash, del - derexler, hoyla - aramlar oxshash, u yerdiki ademlermu eyni yozgatliqqa opmu - oxshash idi. Ularning méngish shekilliri, yüz ipadiliri hemmisi türkiyidiki kishiler bilen opmu - oxshash iken.

Elwette u kishilerning chirayi türkiyidiki kishilerge qarighanda bekrek ghemkin chiray idi. Hetta bezi déhqanlarning uchiliridiki kiyimliri, ayaghliri yirtiq. Men u yerge barghanda qish waqti idi. Emma shundaq bir soghuq waqitta u kishilerning uchisigha kiyidighan tüzükrek bir chapini yoq iken.

Emma Uyghurlarning medeniyet jehette intayin ilghar ikenlikini hés qildim. Yeni qandaq désem, arilash hés - tuyghular ichide boldum. Bir yandin shundaq échinishliq menzirilerni körgen bolsammu, yene bir yandin güzel nersilernimu kördüm. Uyghurlarning sapliqi, aqköngülliki, shunchilik bésim we yoqsulluq ichide yashawatqan bolsimu yene, ularning güzel medeniyet we örp - adet ichide yashawatqanliqi méni bek tesirlendürdi. Mesilen, u yerde méning türkiyidin kelgenlikimni bilgenler méni quchaqliship ketti. Hetta bir - birimizge ésilip yighlap ketken yerlirimiz boldi. Xuddi nurghun yillar awal bir - birini yoqitip qoyghan qérindash tughqanlar bir - birini tépiwalghandek héssiyatta bolduq. Bular manga ajayip tesir qildi.

Siz u yerde Uyghur tamaqlirini yédingizmu, yaxshi kördingizmu?

Bek, bek, bek yaxshi kördüm. Gérmaniyige qayitqandin kéyinmu Uyghur tamaqlirini shundaq séghindim. Hetta qaytip kelgendin kéyin türk tamaqliri aghzimgha tétimay qaldi désemmu bolidu, qayta könüshke bir ay ketti.

Uyghur tamaqliri ajayip lezzetlik iken. Ismini désem leghmen, polo, kawap, chöchüre, öpke - hésip yédim, narin, samsa yédim. Yémek - ichmek medeniyiti jehette Uyghurlar heqiqeten bek ilghar iken. Méning diqqitimni tatqan yene bir nerse, u yerde xitay ashxanilirigha héchkim kirmeydiken, xitaylar özlirimu Uyghur ashxanilirida tamaq yeydiken. Emma gérmaniyide bezi kishiler téxi xitay ashxanilirigha kirip tamaq yep kétidu. Bu manga bek ghelite bilinidu.

Uyghur diyarida bashqa yene qaysi yerlerge bardingiz?

Men uyerde Uyghur 12 muqamini anglidim. Muqam we amannisaxan heqqide matériyallarni oqidim. Amannisaxanning qebrisige bardim. Rohigha atap du'a oqidim.

U yerde bir Uyghur bala bilen paranglishish pursitige ige boldum. Chünki u yerde kishiler parangliship ich sirini töküshtin éhtiyat qilidiken. Jiq kishiler bilen sözlishelmidim. U bala manga":burun bizning mehellide 300 - 400 etrapida yash bar idi. Bularning ichide méning newre aka - ukilirim, jiyen tughqanlirim, dost - yar, buraderlirim, tonush - bilishlerning baliliri bar idi. Emma 10 - 15 yil ichide bularning ichidin aran 5 ila qaldi, qalghanlar ya türmide öltürüldi, ya türmige solinip u yerdin chiqalmidi, beziliri bashqa yerlerge qéchishqa mejbur boldi," dédi.

Bu resmiy érqiy qirghinchiliq qilghanliq. Menmu u yerde kördüm. U yerde xitaylarning turmushi Uyghurlarningkidin yaxshiken. Ichkiridin Uyghur diyarigha yéngi kelgen xitaylar Uyghur diyaridiki bayliqlardin, pursetlerdin paydilinip shundaq téz béyip kétidiken. Xitaylargha qarisingiz, ésil aptomobildin chüshmeydiken. Bir - biridin ésil aptomobillarni heydeydiken. Emma Uyghurlargha qarisingiz, bezilirining bir waq yeydighan tamiqi yoq, bezilirining soghuq qishta kiyidighan pütün bir chapini yoq. Uyghurlar bilen xitaylarning hayati asman - zémin perq qilidiken.

Men yene mehmut qeshqiri we yüsüp xas hajiplarning mazarlirigha bérip tawap qildim. Pütün türkiy xelqler üchün intayin muhim bolghan sultan satuq bughraxanning qebrisige bardim. Pütkül türk dunyasining musulman bolushigha seweb bolghan mushundaq ulugh bir kishining qebrisi orunlashqan ulugh bir yerning bügünki halidin bekmu ökündüm.

Siz Uyghur diyarida hemme yerge dégidek béripsiz, u jeryanda teqipke élindingizmu, u yerde erkin heriket qilalidingizmu?

Teqip qilindim. Bir qanche kishini arqamgha sep qoydi. Körünüshte manga yardem qilidighandek qiyapetke kiriwaldi. Lékin men ularning xitaygha xizmet qilidighan adem ikenlikini anglidim. Nechche qétim méhmanxana almashturdum.

Bir qétim xewpsizlik idarisining ademliri méni izdep kélip paranglishayli, dédi. Körüshkinimde méning bu yerde néme qilidighanliqimni soridi. Men ulargha": bashqa niyitim yoq, peqet bu yerlerde tijaret qilish niyitim bar dep turuwaldim. U, bir kün boyiche bizning méhminimiz bol, dep turuplawaldi. Unimisam diqqet tartip qalidighandek turimen, shunga amal yoq bir kün uning bilen aylinip yürdüm.

U yerde chégridin chiqidighan künüm xitaylarning bir bayram küniken, adem intayin jiq bolghanliqtin chégrida méni ep qélip soraq qilidighan pursiti bolmay qaldi bolghay, aman - ésen chiqiwaldim.

Uyghur diyarigha barghandin kéyin qandaq oygha keldingiz, yaxshi bériptimen dédingizmu?

Elwette. Sherqiy türkistan'gha hernéme bolsa bériptimen. Hem u yerdiki zulumni öz közüm bilen kördüm. Hem buning yénida Uyghurlarning güzelliklirini, insanperwerlikini, aqköngüllikini kördüm. Shunchilik bésimlargha boyun egmigenlikini, esla teslim bolmighanliqini kördüm. Bular méni tesirlendürdi.

Bir jüme küni jamigha namazgha kirgen idim. U yerde anglighan du'alarni men héchbir yerde anglimidim. Shunchilik semimiy we shunchilik ichtin chiqiwatqan idi. Insanlar allahgha yalwuruwatatti, allahtin medet tilewatatti. Bu menzire méni tolimu hayajanlandurdi. Shunche bésim asitidimu yenila medeniyet igiliri Uyghurlar iken. Dunyaning mushundaq bir medeniyetning yoq bolup kétishige köz yumushi bir insanliq jinayiti qilghanliqtur. Dunya mushundaq ésil bir medeniyetning yoqap kétishige qarap turmasliqi kérek. Bu medeniyetni qutquzup qélishi kérek. Uyghurlar hazir her türlük qéyin - qistaqlargha éliniwatidu, Uyghur qiz ‏ - ayalliri xitaygha yötkiliwatidu, baliliri qolgha éliniwatidu.

Uyghurlargha bésim qiliwatqan xitay hökümitila emesken, addiy xitay puqralirimu bésim qilidiken. Xitay bilen hökümetning dili birken. Bulargha dunya qarap turmasliqi kérek, Uyghurlar dunyagha medeniyet tarqatqan bir xelq. Bu zulumni körmeske salghanlarmu shu jinayetni ishligenler bilen oxshash.

Men bir türk we bir insan bolush süpitim bilen Uyghur qérindashlirim üchün qolumdin néme kelse shuni qilimen. Buni men özemning allah aldidiki we özemning wijdanim aldidiki bir burchum dep qaraymen. Hem Uyghurlarningmu bir kün choqum musteqil bolidighanliqigha, ularning hergizmu yoq bolup ketmeydighanliqigha ishinimen.

Qedirlik oqurmenler, yuqirida gérmaniyide tughulup chong bolghan bir türk yashning Uyghur diyarigha barghandin kéyinki tesiratlirini anglidinglar. Elwette silerge terjime sewebidin uning ich - ichige patmighan halda intayin semimiylik we hayajan ichide anglatqanlirini öz awazi bilen toluq anglash mumkin bolmighan bolsimu, uning yürek sadaliridin uning Uyghurlardin, ata tupriqididin hés qilghanlirining anglitishqa qurbi yetkendin nechche hesse chongqur ikenlikini biliwélish qéyin emes idi.