Chén bingdé xitayning amérikigha tehdit salalaydighan iqtidari yoqluqini bildürdi

Xitay azadliq armiyisi bash shtab bashliqi chén bingdé bashchiliqidiki xitay herbiy wekiller ömikining amérikida élip barghan bir heptilik ziyaret sepiri, xu jintawning bu yil 1‏-aydiki amérika sepiride obama bilen alghan qararigha asasen orunlashturulghan bolup, bu ikki terep herbiy di'alogining 2009‏-yili üzülüp qalghandin buyan tunji qétim tekrar bashlinishidur. Lékin chén bingdéning ziyariti amérikida xitayning herbiy sélinmini her yili 2 reqemlik köpeytip, herbiy küchini téz sür'et bilen zamaniwilashturuwatqan we xitayning bundaq qilishtiki muddi'asi amérika dölet mejlisi we jama'etchilikide jiddiy guman qozghawatqan bir mezgilde élip bérilghan idi.

Chén bingdé amérikidiki ziyariti jeryanida xitay herbiy tereqqiyatining “Bölgünchilikke qarshi turush” qa qaritilghanliqini eskertip, amérikiliqlardiki gumanni peseytishke tirishqan bolsimu, lékin xitayning nöwettiki herbiy küchi uning “Bölgünchilikke qarshi turush” iqtidaridin köp éship kétidighanliqi yenila jawabsiz qalghan bir mesile. Chén bingdé charshenbe küni besh burjeklik binada ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida eskertip, xitayning herbiy küchi mubalighe qiliwétilgenlikini, uning herbiy tereqqiyati teywen'ge qaritilghanliqini, xitayning amérikigha tehdit salalaydighan iqtidari yoqluqini bildürgen.

U, junggoning herbiy tereqqiyati asasliqi li déngxuy, chén shuybyen qatarliq bölgünchilerning junggoni parchilishigha qarshi turushqa qaritilghanliqini eskertip, “Bu qétim men amérikini ziyaret qilish arqiliq amérikining qoral-yaraq we herbiy téxnikisini körüp heyran qaldim. Bizning amérikigha riqabetchi bolush iqtidarimiz yoq bolupla qalmay, belki yene amérika herbiy ayropilan we paraxotlirining junggo déngiz qirghiqida razwédka élip bériwatqanliqidin ibaret bu pakit, junggogha séliniwatqan bir tehdit, dep qarilidu. Bu dégenlik bizning amérikigha riqabetchi bolush iqtidarimiz yoq dégenliktur. Men adméral malun bilen amérika herbiy paraxot we ayropilanlirining junggo déngiz qirghiqini razwédka qilish mesiliside pikir almashturdum we bezi mesililerde pikir birliki hasil qilduq” dep körsetti.

Chén bingdé, xitay amérikigha tehdit bolmisa, uning némishqa amérika dölet mudapi'e ministiri robért geytis xitayni ziyaret qiliwatqan nazuk mezgilde kölengge urush ayropilanini sinaq qilghanliqigha da'ir bir so'algha jawab bérip, “Buning tasadipiy toghra kélip qalghanliqi” ni bildürgen. Robért geytis bu yil 1‏-ayning otturiliri xitayni ziyaret qilmaqchi bolup turghanda, xitay herbiy da'iriliri chungchingdiki bir bazida kölengge urush ayropilani siniqi élip barghan idi. Közetküchiler xitay herbiy da'irilirining bu herikitini amérika dölet mudapi'e ministirigha körsitilgen bir heywe, dep qarashqan idi.

 Amérika shtab bashliqlar birleshmisining re'isi adméral mayk mullén chén bingdéning ziyariti intayin muhim bir dewrde élip bérilghanliqini eskertidu. U, ikki terepning pikir oxshashliqi we pikir ixtilapi mewjut nurghun mesililerde pikir almashturghanliqi, lékin otturidiki pikir ixtilaplirining bu hepte jeryanidiki söhbetlerde hel bolush -bolmasliqigha yenila ré'al pozitsiye tutidighanliqini bildürgen. Mayk mullén bu sözlerni bir xitay muxbirning amérika-xitay arisidiki tosalghularni qandaq yéngidighanliqigha da'ir so'aligha jawab bergende tekitligen idi. Bu muxbir teywen'ge qoral-yaraq sétip bérish, xitay déngiz qirghiqi boyliridiki amérika herbiy razwédka pa'aliyiti we shundaqla amérika qanunidiki xitay bilen herbiy alaqe qilishqa qoyulghan cheklime qatarliq amillarning amérika-xitay arisidiki herbiy munasiwetke tosalghu boluwatqanliqini ilgiri sürgen. Adméral mullén amérika-xitay arisidiki yuqiriqi tosalghularning bir kéchide hel bolidighan mesililer emeslikini bildürdi. U “Men général chén bingdéning siz otturigha qoyghan yuqiriqi mesililerdiki meydani we qarishini bilimen. Biz ikki terep yuqiriqi mesililerni we herbiy munasiwetni algha sürüshke bolidighan mumkinchiliklerni muzakire qilduq. Lékin biz barliq mesililerning bir kéchide hel bolushini kütmeymiz. Shuning bilen birge, biz hemkarlishalaydighan ortaq menpe'etke ige nurghun ijabiy saheler bar. Déngiz qaraqchiliqi, térrorluqqa qarshi turush, insanperwerlik yardem, qutquzush, öz ‏-ara adem almashturush qatarliq biz hemkarliqni dawamlashturalaydighan tizimliktiki nurghun mesililerni sözleshtuq” deydu.

Teywen mesilisi amérika-xitay arisidiki uzun yillardin buyan talash-tartish qozghap kéliwatqan nazuk mesililerning biri. Amérika, “Teywen munasiwet qanuni”gha asasen teywenni qoral-yaraq bilen teminlep kelgen hem xitayni teywen'ge qoralliq hujum qilsa, amérikining arilishidighanliqini agahlandurup kelgen. Chén bingdé besh burjeklik binadiki axbarat yighinida amérikini agahlandurup, teywen'ge dawamliq qoral-yaraq sétip bérish amérika-xitay herbiy alaqisige tesir qilidighanliqini bildürgen. U, “Teywen junggoning zémini, bu pütün dunyagha ayan. U junggoning zémini bolghan iken, uning bixeterlikini junggoluqlar özi qoghdimay némishqa amérikiliqlarning qorallandurushi kérek. Shunga amérikining amérika-teywen munasiwet qanuni emeliyette junggoning ichki ishlirigha arilashqan bir qanun. Amérikining ichki qanunigha tayinip bashqa döletlerning ichki ishlirini bir terep qilishigha néme dégülük, buninggha köpchilik bir néme désun” dep tekitligen. U yene amérikining “Teywen munasiwet qanuni”ni bikar qilishni telep qilip, amérikining teywen bilen élip baridighan kelgüsidiki qoral-yaraq sodisining amérika-xitay munasiwitige qandaq tesir körsitishi ular arisidiki qoral-yaraqlirining derijisige qarap békitilidighanliqini tekitligen.

Amérika dölet mejlisi 1979‏-yili qanun maqullap, teywenning qoralliq tajawuzgha uchrimasliqigha kapaletlik qilishni qarar qilghan. Shuningdin buyan amérika teywenni qoral-yaraq bilen teminlep, teywen boghuzi ikki qirghiqi arisidiki herbiy küchler tengpungluqini saqlap kelgen idi. Mayk mullén, amérikining teywenni xitayning bir qismi, dep tonuydighanliqini, biraq amérika armiyisi dölet mejlisi chiqarghan qanunlarni ijra qilidighanliqini, teywen munasiwet qanunini özgertish-özgertmeslik amérika dölet mejlisining hoquq da'irisidiki mesile ikenlikini eskertti. U mundaq deydu:“Men axirida yene shuni tekitlimekchi, amérika xitaygha oxshashla qanun'gha asasen ish qilidu. Bizning teywen munasiwet qanunimiz bar. Biz bu qanun özgergüche dawamliq mezkur qanun boyiche ish qilimiz. Buni özgertish dölet mejlisining hoquq da'irisidiki mesile. Bu qanunni özgertish dölet mejlisining küntertipidiki muzakire qiliniwatqan mesilimu ‏-emesmu, bu téxi ayding emes. Biraq bu qanun mewjutla bolup turidiken, biz bu qanun'gha asasen ish qilimiz.”

Xitay herbiy rehbirining bu qétimqi amérika ziyariti amérika dölet mejlisidiki bezi jumhuriyetchi awam palata rehberlirini bi'aram qilip, ularning tenqidige uchridi. Awam palata tashqi munasiwetler komitétining re'isi élinna rus létinanat xanim bayanat élan qilip, xitay herbiy wekillirining amérika armiyisining bezi sezgür herbiy eslihelirini ziyaret qilishigha yol qoyulghanliqini tenqidligen. Besh burjeklik bina chén bingdé bashchiliqidiki xitay herbiy wekiller ömikini amérika néllis hawa armiye bazisini ziyaretke orunlashturghan idi. Élinna rus liténant xanim, dölet mejlisini xitayning amérika sezgür uchur eslihelirige yéqinlishishini chekleydighan nöwettiki belgilimilirini közdin kechürüp, zörür bolsa bu jehettiki cheklimini kücheytishke chaqirdi. Buning aldida awam palatasining yene bir jumhuriyetchi ezasi xitay bilen alem boshluqi hemkarliqi élip bérishqa qarshi chiqqan idi. Jumhuriyetchi awam palata ezasi kristofir simit dölet mejlisining ötken heptidiki bir yighinida Uyghur, tibet we xitay puqralirining kishilik hoquqni depsende qiliwatqan bir dölet bilen alem boshluqi hemkarliqi élip bérishning xeyrlik bolmaydighanliqini ilgiri sürgen idi.