Чен гуаңчең америка әлчиханисидин қайтип чиққан

Шәндуңлуқ бир кишилик һоқуқ паалийәтчисиниң америка әлчиханисиға киривелип, америка-хитай арисида дипломатик тиркишиш кәлтүрүп чиқарған “чен гуаңчең вәқәси” ни қандақ бир тәрәп қилиш мәсилисидә йеңи илгириләш болди.
Мухбиримиз әркин
2012.05.02
chen-guangcheng-doxturxanigha-apirildi-305.jpg Чен гуаңчең америка әлчиханисидин чиқип, бейҗиң чавяң дохтурханисиға елип келингән көрүнүш. 2012-Йили 2-май, бейҗиң.
AFP

Америка-хитай иқтисад-истратегийә сөһбити пәйшәнбә күни башлиниш һарписида йүз бәргән бу вәқә, һәр икки тәрәпни җиддийләштүрүвәткән. Обама һөкүмити, кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә бир қисим америка дөләт т мәҗлиси әзалириниң чен гуаңчеңни қоғдаш һәққидики күчлүк бесимиға учриған иди. Америка әмәлдарлириниң ашкарилишичә, тәрәпләр келишим һасил қилғандин кейин, чен гуаңчең америка әлчиханисидин айрилған.

Кишилик һоқуқ паалийәтчиси чен гуаңчеңниң америка әлчиханисиға киривелиш вәқәсидин кейин, мутләқ көп қисим көзәткүчиләр чен гуаңчеңға сиясий панаһлиқ берип, уни америкиға қайтуруп келиш обама һөкүмитиниң қолидин келидиған һәл қилиш чарилириниң бири икәнликини қәйт қилишқан иди. Бирақ америка һөкүмити бу қетим чен гуаңчең вәқәсидә бурунқидәк фаң лиҗи-ли шушйән әр-аялға сиясий панаһлиқ берип, хитай билән дипломатик тиркишиш йолини тутуш орниға тәрәпләрни келиштүрүп, мәсилини һәл қилиштәк өзгичә бир йолни талливалған.

Америка әмәлдарлириниң ашкарилишичә, тәрәпләр һасил қилған келишимгә асасән хитай һөкүмити чен гуаңчеңға капаләт бәргән. Униң бихәтәрликигә капаләтлик қилип, у вә униң аилә-тавабиатиға паракәндичилик салмаслиққа вәдә бәргән. Униң шәндуңдин башқа җайда яшишиға вә алий мәктәпкә кирип оқушиға ярдәм қилидиғанлиқини билдүргән. Буниң билән чен гуаңчең чаршәнбә күни америка әлчиханисидин айрилған. У америка баш әлчиси гәрий луниң һәмкарлиқида америка әлчиханисидин чиқип, бейҗиң чавяң дохтурханисиға елип берилған вә у йәрдә аилә-тавабиати билән көрүшкән.

Бу вәқәниң америка дөләт ишлар министири һиларий клинтон ханим бейҗиңға йетип барған вә америка-хитай истратегийә-иқтисад диалоги пәйшәнбә күни башлинидиған һалқилиқ пәйттә һәл қилинғанлиқи елан қилинди.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи чаршәнбә күни баянат елан қилип, чен гуаңчеңниң америка әлчиханисидин өз ихтиярлиқи билән айрилғанлиқини билдүргән. Бирақ шуниң билән биргә америкиниң бу мәсилидики ролини җуңгониң ички ишлириға арилашқанлиқ, дәп тәнқид қилған.

Америка болса хитай һөкүмитиниң чен гуаңчеңға қандақ муамилә тутидиғанлиқини йеқиндин тәқиб қилидиғанлиқи, әгәр бейҗиң униң һәрикитигә һәрқандақ чәклимә қойса, буниң йәнә бир ихтилап пәйда қилидиғанлиқини билдүргән. Чен гуаңчеңниң америкидин сиясий панаһлиқ тәләп қилған-қилмиғанлиқи, америкиға кетишни немишқа тәләп қилмиғанлиқи чәтәлдики бәзи хитай өктичи затлириниң қизиқишини қозғиған. Бирақ америка әмәлдарлириниң билдүрүшичә, чен гуаңчең америкидин сиясий панаһлиқ соримиған вә яки америкиға кетишни тәләп қилмиған.

Чаршәнбә күни бейҗиңға йетип барған америка дөләт ишлар министири һиларий клинтон ханим чен гуаңчең мәсилиси һәққидә тохтилип: мән чен гуаңчеңни орунлаштуруш мәсилисидә илгириләш һасил қилғанлиқимиз вә бизниң қиммәт қаришимизни сақлиғанлиқимиздин мәмнун болдум. Униң америка әлчиханисидин айрилиши униң өз ихтиярлиқи билән болди. У хитай һөкүмити билән өзиниң келәчики һәққидә бир қатар чүшәнчиләрни һасил қилди. Бу униң бихәтәр муһитта юқирилап оқуш мәсилисини өз ичигә алиду. Буниңдин кейинки муһим вәзипә бу вәдиләрни реаллиққа айландуруш. Америка һөкүмити вә хәлқи алдимиздики ай-күнләр вә йилларда чен гуаңчең вә униң аилисигә давамлиқ көңүл бөлиду, дегән.

Бирақ чен гуаңчең мәсилисиниң нәтиҗиси вәқәниң ички әһвалидин хәвәрдар бәзи хитай өктичи затлирини үмидсизләндүргән. Америкида яшайдиған хитай өктичи зиялийлиридин сав чаңчиң әпәнди америкиниң позитсийисини тәнқидләп, чен гуаңчеңниң америка әлчиханисидин амалсиз айрилғанлиқи, хитай даирилириниң униң аилә-тавабиатиға тәһдит салғанлиқи, униң хитай һөкүмити бәргән вәдиләрни қобул қилишқа мәҗбур қалғанлиқини илгири сүрди.

Сав чаңчиң: чен гуаңчең узундин буян җуңго компартийисиниң зиянкәшликигә учрап кәлгән бир әма. Бу чәтәл ахбарат васитилиридә кәң хәвәр қилинған вә нурғун киши билидиған әмәлийәт. У, бу хил әһвалда америка әлчиханисиға киргән. Кишиләр пәқәт сиясий панаһлиқ сораш үчүн чәтәл әлчиханилириға киривалиду. Демәк у әркинлик тәләп қилип әлчиханиға киргән. Җуңгода әркинлик йоқ. Җуңгода әркинлик бар бирдин-бир җай чәтәл әлчиханилиридур. Америка әркин дуняниң байрақдари. Шуңа америка әлчиханиси әркинликниң символи. Чен гуаңчеңниң америка әлчиханисиға киривелиштики мәқсити әркинлик тәләп қилиш. Бу униң җуңгодики мустәбит түзүмдә яшашни халимиғанлиқини көрситиду. Бу әһвалда икки тәрәпниң бундақ бир келишим һасил қилиши бир сиясий сода. Номус қиларлиқ бир сиясий сода, дәп көрсәтти.

Хитай даирилириниң әгәр чен гуаңчең давамлиқ әлчиханида қалса, униң аилә тавабиатиниң шәндуңдики юртиға қайтурулидиғанлиқини ейтқанлиқи илгири сүрүлгән. Бирақ, америка дөләт ишлар министирлиқи баянатчиси марк тонер, чаршәнбә күни министирлиқниң күндилик ахбарат елан қилиш йиғинида мухбирларниң бу һәқтики соаллириға җаваб берип: мән ахбарат васитилириниң сиз тилға алған чен гуаңчеңниң дохтурханида қилған сөзи һәққидики бу хил тәһлиллири һәққидә тохталмаймән. Мениңчә сизму көргән болушиңиз керәк, буни ториму дегәндәк бизниң бу мәсилидики көз қаришимиз юқири дәриҗилик икки америка һөкүмәт әмәлдари қәйт қилинғанлар билән охшаш. Һечқандақ бир америка әмәлдари чен гуаңчең билән униң аяли вә балилириниң җисманий һәм қануни тәһдиткә учриғанлиқини сөзлишип бақмиған. Шундақла йәнә һечқандақ бир хитай әмәлдари биз вә яки биз арқилиқ униңға тәһдит селип баққан әмәс, дәп көрсәтти.

Америка билән хитай пәйшәнбә күни бейҗиңда башлайдиған иқтисад-истратегийә йиғини һарписида йүз бәргән бу вәқә, 1989‏-йили атақлиқ хитай өктичи зиялийси фаң лиҗи-ли шушйән әр-аялларниң америкиға әлчиханисиға қечип киривелиш вәқәсидин кейин йүз бәргән, әң зор дипломатик һадисә болуп қалған.

Америкиниң чен гуаңчең вәқәсини бир тәрәп қилиш усули америкидики сав чаңчиң қатарлиқ хитай өктичи зиялийлириниң тәнқидигә учриған болсиму, бирақ җаң вейго қатарлиқ йәнә бәзи өктичи зиялийлар обама һөкүмитиниң мәзкур вәқәни бир тәрәп қилиш усулини муәййәнләштүргән. Бу вәқә мәзкур йиғинда кишилик һоқуққа мунасивәтлик әмәлий вә қаратмилиққа игә мәсилиләрниң оттуриға қоюлушиға түрткә болидиғанлиқини илгири сүргән.

Бирақ сав чаңчиң, чен гуаңчең вәқәсиниң бир тәрәп қилиниш усули америка билән хитай һәр икки дөләт чен гуаңчең вәқәсиниң икки тәрәп юқири дәриҗилик сөһбитигә тәсир көрситишини халимиғанлиқини билдүриду, дәп көрсәтти.

У мундақ дәйду: әлвәттә америка билән җуңго бу вәқәниң юқири дәриҗиликләр сөһбитигә тәсир көрситишини халимайду. Бирақ дәл мушу йиғинниң өзи икки тәрәпниң бу мәсилини тез бир тәрәп қилишиға түрткә болди. Чүнки чен гуаңчең вәқәси бурун йүз бәргән нурғун вәқәләргә түптин охшимайду. У көзи көрмәйдиған бир киши. Униң үстигә у һечқандақ қанунға хилаплиқ қилған әмәс. У пәқәт бир қисим деһқанларға ярдәм қилғанла, халас. Шу сәвәбтин у нурғун дишварчилиққа учриди. Униң қанунға хилап һечқандақ қилмиши йоқ. Шуңа америка һөкүмити әхлақий җәһәттин бундақ бир кишигә зиянкәшлик қилмишини әйибләп, җуңгоға наразилиқ билдүрүшкә тамамән һәқлиқ иди. Җуңго һөкүмити һәқсиз орунға чүшүп қалған бундақ әһвалда америка юқири дәриҗиликләр йиғинини козир қилип, чен гуаңчең вә униң аилә тавабиатиға ярдәм қилалайтти.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.