Хитай даирилири чен гуаңчиңниң уруқ-туғқанлирини тәқиб қилишни күчәйткән

Хитай һөкүмити әма кишилик һоқуқ паалийәтчиси чен гуаңчең америкиға чиқишқа илтимас қилса, паспорт ишләп беридиғанлиқини елан қилип, бу мәсилә һәққидики ғул-ғулини бир мәһәл пәсәйтишкә мувәппәқ болған иди.
Мухбиримиз әркин
2012.05.10
chen-guangcheng-mashinida-305.jpg Бейҗиңдики америка әлчиханисиниң аптомобили чән гуаңчәң тәкшүртүш үчүн барған чавяң дохтурханиси алдида. 2012-Йили 2-май.
AFP

Америка хитайниң позитсийисидики бу өзгириштин илһамланғанлиқини билдүргән.

Бирақ ахбарат васитилириниң бүгүнки хәвәрлиридин мәлум болушичә, америка-хитай һөкүмәтлири һасил қилған келишимгә асасән чәтәлгә чиқишиға иҗазәт берилгән чен гуаңчең, бейҗиңдики чавяң дохтурханисида даваланғач хитай даирилириниң паспорт ишләп беришини күтүп ятқан бир мәзгилдә, хитай һөкүмити униң юрти шәндуңдики уруқ-туғқанлирини тәқиб астиға алған.

Чен гуаңчеңниң адвокати вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң билдүрүшичә, даириләр чен гуаңчеңниң акиси, һәдиси, қейнакиси қатарлиқ кишиләрни аилисидә нәзәрбәнд қилип, акисиниң оғлини қолға алған. Униң юртидики бир қисим уруқ-туғқанлириниң һәрикитигә чәклимә қоюлған.

Чен гуаңчеңниң 26‏-апрел нәзәрбәнд астидин қечип чиқип, америкиниң бейҗиңда турушлуқ әлчиханисиға қечип киривелиши, хитай мәркизи һөкүмитини интайин осал әһвалға чүшүрүп қойған. Бу вәқә йәнә, хитай йәрлик һөкүмәт даирилириниң һоқуқини қанчилик суйиистемал қиливатқанлиқини ашкарилап бәргән иди.

У, пәйшәнбә күни чәтәл ахбарат васитилириниң зияритини қобул қилғанда шәндуңниң линйи наһийисидә олтурушлуқ уруқ-туғқанлириниң әһвали һәққидә тохтилип, йәрлик даирилириниң өзидин өч елиш һәрикити башлиғанлиқи вә әсәбийлик билән өч елишқа киришкәнликини илгири сүргән. Чен гуаңчеңниң җийәни, бу йил 26‏-апрел йәрлик даириләр чен гуаңчеңниң қечип кәткәнликини байқап униң өйидә ахтуруш елип барғанда тутқун қилинған.

Чен гуаңчеңниң җийәни чен кегуйниң адвокатиниң билдүрүшичә, даириләрниң чен кегуйни қолға елиш уқтурушида униң “қатиллиқ қилишқа урунған” лиқи илгири сүрүлгән. Чен кегуй йәрлик даириләрниң 26‏-апрел чен гуаңчеңниң өйидә елип барған ахтуруш һәрикитидә сақчилар билән тоқунушуп тутқун қилинған иди.

Чен кегуйниң адвокати, йәрлик даириләрниң уни “қатиллиқ қилишқа урунған” дәп әйиблигән болсиму, бирақ вәқәдә адәм өлмигәнлики, пәқәт бир йеза кадириниң яриланғанлиқини билдүрмәктә.
Америка дөләт ишлар министирлиқи пәйшәнбә күни күндилик ахбарат елан қилиш йиғинида бу мәсилигә илгириләп инкас қайтурушни рәт қилған болсиму, бирақ өзлириниң мәзкур мәсилә һәққидә хитай тәрәп билән алақилишиватқанлиқини билдүрди.

Дөләт ишлар министирлиқи баянатчиси векторийә нуланд: биз мәзкур хәвәрдә тилға елинған мәсилә һәққидә хитай һөкүмәт даирилири билән алақиләштуқ. Буниңдин сирт биз мәзкур вәқәгә даир илгириләп учурларни келишини күтүватимиз, дәп көрсәтти.

Бирақ у, америка тәрәпниң хитайға чен гуаңчеңниң уруқ-туғқанлириниң әһвали һәққидә һәрқандақ бир позитсийә билдүрүп баққан-бақмиғанлиқи һәққидики соалға җаваб беришни рәт қилип: бизниң бу мәсилигә ипадә билдүридиған позитсийидә әмәсликимизни йәнә бир қетим тәкитләймән. Чүнки биз техи шәндуңға берип, бу һәқтики хәвәрләрни испатлимидуқ. Шуңа биз бу мәсилигә болған әндишимизни ипадиләштин бурун, бу вәқә һәққидә илгириләп учурларниң келишини күтүватимиз, дәп әскәртти.

Чен гуаңчең буниңдин сәл бурун хитай мәркизи һөкүмитидин шәндуңдики йәрлик әмәлдарларниң нәччә йилдин буян у вә униң аилисигә салған зулуми, зиянкәшлики үстидин үзүл-кесил тәкшүрүш елип берип, уларни җазалашни тәләп қилған. У, бу сөзләрни йеқинда хитай мәркизи һөкүмитиниң йеқинда уни йоқлап келип, униң билән сөһбәт өткүзгән әмәлдариға инкас қилғанлиқини билдүргән иди.

Бәзи чәтәллик мухбирлар хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси лю вейминдин хитай мәркизи һөкүмитиниң чен гуаңчеңға зиянкәшлик қилған йәрлик әмәлдарларни тәкшүридиған яки тәкшүрмәйдиғанлиқини сориған вә буниңға җаваб беришини тәләп қилған. Бирақ лю веймин бу соалға җаваб бәрмигән иди.

Чен гуаңчең вәқәси йүз берип, кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә хитай өктичи зиялийлириниң диққәт нәзири йәнә бир қетим хитай компартийисиниң муқимлиқ сияситигә буралған иди. Америка бравен университети ватсон хәлқара тәтқиқат институтиниң зиярәтчи илмий хадими шу венли әпәнди, муқимлиқ сиясити мәсилини һәл қилалмайдиғанлиқини билдүриду.

У мундақ дәйду: муқимлиқни қоғдашниң мәлум мәнидин интайин пассип вә амалсиз талливалған йол икәнликини көрүвалғили болиду. Ейтишларға қариғанда муқимлиққа сәрп қилинған пул һәрбий хам чоттин ешип кәткән. Әгәр бу пулни сәрп қилип, хәлқниң турмушини яхшилиған, кишилик һоқуққа һөрмәт қилған болса, еһтимал бунчилик көп пул сәрп қилмай турупму, җуңгониң олтурақ өй, давалиниш, суғурта вә маарип мәсилисини һәл қилип болатти. Шуңа муқимлиқ пүтүнләй ақмайдиған йол. Бу мәсилини һәл қилалмайду. Торни контрол қилиш қатарлиқ тәдбирләрниң һечқандақ әһмийити йоқ. Бәлки қисқа муддәтлик бәзи үнүмләргә еришиши мумкин. Бирақ буниң билән узун муддәтлик муқимлиқни қандақ сақлиғили болсун. Җәмийәттики ихтилап һәл қилинмиса, наразилиқ бесиқмиса, бай-кәмбәғәллик пәрқи давамлиқ чоңайса, парихорлуқ бундақ еғир турса, муқимлиқ қандақ қоғдилиду.

Чен гуаңчеңниң чәтәл ахбарат васитилиригә бәргән бүгүнки учури йәнә ахбарат васитилириниң қизиқ нуқтисиға айланған вә кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң диққитини қозғиған. Җуңго кишилик һоқуқни қоғдиғучилар җәмийити баянат елан қилип, чен гуаңчең вә униң аилә тавабиатиниң тәқдиридин җиддий әндишә қиливатқанлиқини билдүргән.

Мәркизи хоңкоңдики мәзкур җәмийәтниң тәтқиқатчиси ваң соңшя өзлириниң бу җәһәттики әндишисини ипадиләп: гәрчә чен гуаңчең хәлқараниң диққити мәркәзләшкән шәхс болсиму, бирақ униң уруқ-туғқанлириниң ташқи дуня билән болған алақиси үзүп ташланған, шундақла униң җийәни сақчилар тәрипидин тутқун қилинған. Шуңа хәлқараниң диққәт нәзири чен гуаңчең мәсилисидин йөткәлсә, қандақ ишларниң йүз беридиғанлиқи кишини пәвқуладдә әндишигә салиду, дегән.

Америка бровен университети ватсон хәлқара тәтқиқат институтидики шу венли, муқимлиқниң пәқәт кишилик һоқуқни қоғдаш вә һөрмәт қилиш билән әмәлгә ашидиғанлиқини билдүрди.

У: әгәр раст аталмиш “муқимлиқ бар” дейилгән тәқдирдә, бу “муқимлиқ” дәп аталмаслиқи керәк. Әң муһими хәлқ һоқуқи вә кишилик һоқуққа һөрмәт қилип, хәлқниң һөр, демократик сиясий түзүмдин бәһримән болушиға капаләтлик қилиш. Бу мәсилә һәл қилинса, аталмиш “муқимлиқ” дегән нәрсигә һечқандақ еһтияҗ қалмайду. Муқимлиқ компартийиниң амалсиз өз-өзигә тәсәлли бериш йоли. Лекин бу мәсилини һәл қилмайду. Шуңа компартийә өзиниң сиясий түзүмини үзүл-кесил өзгәртиши лазим. Пәқәт бу җуңгониң вә компартийиниң бирдин-бир чиқиш йолидур, дәп көрсәтти.

Бейҗиң чавяң дохтурханисида паспортини күтүп ятқан чен гуаңчең, паспортиниң қачан қолиға тегидиғанлиқини билмәйду. У, йеқиндин буян америка әлчихана хадимлири билән йүз туранә көрүшүп бақмиған болсиму, бирақ телефон арқилиқ һәр күни әлчихана билән алақилишип туридикән.

Чен гуаңчең уруқ-туғқанлириниң әһвали һәққидә тохтилип: бу ишниң диққәт қозғишини, адвокатларниң аиләмдикиләр билән көрүшүп, уларға вакаләтлик қилишини үмид қилимән. Бирақ улар адвокатларниң йезиға кириши вә аиләмдикиләр билән учурушушиға йол қоймиған. Әксичә, улар бу хил васитиләр арқилиқ аиләмдикиләрдин өч еливатиду, бу наһайити қәбиһлик, дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.