Intérnét yazghuchisi chén wéyge 9 yilliq qamaq jazasi bérildi

Chen wéy. Waqti we orni éniq emes.

Xitay hökümitining intérnét yazghuchisigha bergen bu qamaq jazasi xitaydiki pikir erkinlikining qaysi derijide boghuluwatqanliqini yene bir qétim ispatlidi, bügün xelq'ara kishilik hoquq organliri weqege qarita küchlük naraziliqini ipadilidi. Töwende bu heqtiki tepsiliy melumatni muxbirimiz iradedin anglighaysiler.

Xelq'ara kishilik hoquq orgini bolghan “Erkinlik öyi” yéqinda élan qilghan doklatida intérnétte özining köz qarishini bayan qilghanlarni qolgha élish heriketliri mewjut bolghan 23 döletning arisidiki ehwali eng nachar 5 döletning tizimlikini élan qilghan idi. Tizimlikte xitay birinchi bolup yer alghan. Arqidin süriye, misir, wéytnamgha oxshash döletlerning isimliki yer alghan bu doklatning xitay heqqidiki qismida “Xitayda intérnét qollan'ghuchiliri intérnét torliridiki mulahizilerde yaki özining shexsi bloglirida özining oxshimaydighan köz qarishini bayan qilsa, axshimi uning ishikining aldigha saqchi peyda bolidu we dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti bilen türmige étilidu” déyilgen.

Bügün xitayda xelq'ara kishilik hoquq organlirining xitay heqqidiki bu di'agnozini ispatlap béridighan yene bir weqe yüz berdi. Xitay da'iriliri bügün intérnét yazghuchisi chén wéyni intérnétte xitay kompartiyisi heqqidiki köz qarishini élan qilghanliqi üchün, dölet bixeterlikige tehdit peyda qilish bilen eyiblep 9 yilliq qamaq jazasigha höküm qildi. U siyasiy hoquqidin ikki yil mehrum qilindi.

Chén wéy 1989 - yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining qatnashquchisi bolup, bu seweblik u ilgirimu türmige chüshken. Shundaqla u, hazir xitay türmiside yétiwatqan nobél mukapati érishküchisi lyu shawbo teyyarlighan 2008 - nizamnamisiningmu qol qoyghuchiliridin biri. Chén wéy bu nöwet intérnétte bir qanche qétim erkinlik heqqide bayannamilarni we shundaqla xitaydiki bir partiyilik tüzümni özgertish heqqidiki köz qarishini élan qilghanliqtin, bu yilning 2 - éyida xitaydiki tor betlerde “Yasimen güli” inqilabini qozghashqa chaqiriq qilghan 130 gha yéqin öktichi bilen birlikte tutup kétilgen. U 3 - ayning 28 - küni sichu'en saqchi da'iriliri teripidin resmiy qolgha élin'ghandin kéyin bügün échilghan sotta 9 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Chén wéyning adwokatining muxbirlargha éytishiche, sot mehkimisi qararni élan qilghanda chén wéy qattiq waqirap turup “Men gunahsiz. Siler déktatorlar haman bir küni yoqilisiler, démokratiye bir kün ghelibe qilidu” dégen.

Chén wéy özining intérnéttiki yazmilirini xitay asasiy qanunida beligilen'gen qa'ide - nizamlar boyiche yazghan, emma u döletni qanun arqiliq bashqurush toluq ishqa ashmighan xitaydek bir dölette türmige solinishtin xaliy bolalmighan. Chén wéyning ayali muxbirlargha qilghan sözide “Chén wéy heqiqetni sözligenliki üchün türmige solandi, bügün échilghan sot peqetla bir shekil, qarar alliqachan békitilip bolghan. Sot kishilerning sözlishige ruxset qilmaydu, bu yerde erkinlik yoq” dégen.

Igilinishiche, chén wéy qarardin qattiq narazi bolghan bolsimu, yuqiri derijilik sotqa erz sunushtin waz kechken. Chénning ayali buning sewebini chüshendürüp, “Xitaygha oxshash bir dölette yuqiri sotqa erz sunushning héchbir ehmiyiti yoq” dep özining yoldishining qararini qollaydighanliqini we uning jaza mudditini chaqqanraq tügitip qaytip kélishini xalaydighanliqini éytqan. Chén wéyge yépiq sot échilghan bolup, sot aran ikki sa'et dawam qilghan. Merkizi nyuyorktiki xitay kishilik hoquq jem'iytining éytishiche, chén wéy tutup turulush jeryanida adwokati bilen aran ikki qétim körüshken.

Chén wéyning 9 yilliq qamaq jazasigha uchrighanliqi b b s, el - jezire, s n n ge oxshash xelq'ara axbarat wastiliride keng orun aldi. Xelq'ara kechürüm teshkilati bügün derhal bayanat élan qilip, xitay hökümitini chén wéyni derhal we shertisz qoyup bérishke chaqirdi. Kechürüm teshkilatining asiya ishliri dériktori ketrin babér xitay hökümitining “Dölet bixeterlikige tehdit sélish” deydighan chüshiniksiz bir ipade arqiliq kishilik hoquq qoghdighuchilirigha zerbe bériwatqanliqini, bu qalpaq bilen hökümetni tenqid qilghanlarni jimiqturup, kishilerning yürikige qorqunch sélish arqiliq héchkimni hökümetke qarshi gep qilalmaydighan qilishqa urunuwatqanliqini bildürdi we xitay hökümitining “Xitay hökümiti dölet bixeterlikige tehdit sélish” deydighan jinayet bilen türmide yétiwatqan barliq mehbuslarni derhal qoyup bérishi kéreklikini eskertti.

Xitay hökümiti intérnétni kontrol qilish, intérnét yazghuchilirini jazalash qilmishini Uyghur élide téximu qattiq yürgüzüp kelgen. Xitay hökümitining ürümchi weqesidin kéyin eng qattiq zerbe bergen nishanimu intérnét qollan'ghuchiliri bolghan idi. Ular aldi bilen diyarim, selkin, shebnemge oxshash dangliq tor bet qurghuchilirini we shundaqla bu tor betlerning yazghuchilirini qolgha élip, ularning eng töwinini besh yilliqtin tartip eng yuqirisi ömürlük qamaq jazasigha höküm qildi. Nwöette dilshat perhat, nijat azad, nur'eli obul, gheyret niyaz, tursunjan hézim, gülmire iminler xitay türmiliride yatmaqta. Bezi kishilik hoquq organliri 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin qolgha élin'ghan tor bet yazghuchilirining yuqirida ismi tilgha élin'ghanlar bilenla cheklinip qalmaydighanliqini, buning emeliyette téximu köplikini bildürmekte. 5 - Iyul weqesidin ilgiri qolgha élin'ghan shinjang radi'o istansisining muxbiri mehbube ableshmu hökümetning yerlikte yürgüzüwatqan bezi siyasetlirini tenqid qilghanliqi üchün türmige tashlan'ghan idi.

Xitaygha oxshash intérnét erkinlikini depsende qiliwatqan döletler, hazir dunya miqyasida uchurning sür'et bilen tarqilidighanliqini we uning on minglighan kishini bir arigha jem qilalaydighanliqining misallirini körgenliktin, intérnét üstidiki teqibini künsayin ashurmaqta. Xitay yéqinda intérnéttiki mezmunlargha qoyghan cheklimisini resmiy qanunlashturdi. Xitay hökümitining uchurdin ibaret bu qudretlik küchtin qattiq ensiriwatqanliqini ipade qiliwatqan kishilik hoquq organliri hazir xitay türmiliride yétiwatqan dölet bixeterlikige tehdit peyda qilish jinayiti bilen yétiwatqan bu kishilerning bundin kéyinki teqdiridin qattiq endishe qilmaqta.