Чиңхәй тибәтлирниң 'хитай тилини омумлаштуруш сиясити'гә қарши намайиши күчәймәктә

Сүрәт, 2008 - йили 27 - мартта лхасада чарлаш елип бериватқан хитай әскәрлири.

Түнүгүн вә алдинқи күнлири чиңхәй өлкисидики тибәт оқуғучилири тибәт ана тили вә тибәт мәдәнийитини қоғдашни тәләп қилип намайиш қилди. Радиомиз игилигән учуридин мәлум болушичә, тибәт оқуғучилириниң намайишиға, өткән айда чиңхәй өлкилик һөкүмәтниң райондики тибәт тилида дәрс өтүлидиған мәктәпләрдә оқутуш ислаһати елип беришни қарар қилғанлиқи сәвәб болған.

Мәлум болушичә, чиңхәй өлкилик һөкүмәт бу йил 9 - ай мәзгилидә "чиңхәй өлкисидә 2010 - йилдин 2020 - йилғичә болған арилиқта маарипқа ислаһат елип бериш пилани"ни қарардин өткүзгән вә тибәт тилидики мәктәпләрдин бу йилдин башлап бу қарарни әмәлийләштүрүшни тәләп қилған икән.

Радиомиз тибәт бөлүми игилигән учурлардин мәлум болушичә, намайиш бүгүнгә қәдәр давамлашқан. 19 - Өктәбир чиңхәй өлкисиниң ребкоң ( хитайчә тоңрен) наһийисидин тәхминән 5000 дин 7000 ғичә тибәт оқуғучи, оқутқучи һәм бир қисим тибәт раһиблири һөкүмәтниң районда хитай тили маарипини омумлаштурушиға наразилиқ билдүрүп намайиш қилған.

Чүштин кейин саәт 2 дин ашқанда, наһийилик һөкүмәт әмәлдари намайишчи урғучилар билән сөзләшкәндин кейин, оқуғучилар тарқап кәткән болсиму, әмма намайиш 20 - өктәбир вә 21 - өктәбирму давамлашқан.

Мәлум болушичә, түнүгүн чиңхәй өлкисиниң ғәрбий қисмидики тибәтләр зич олтурақлашқан тсолхо (хитайчә хәйнән) наһийисидиму тәхминән 2000 әтрапидики тибәт оқуғучи кочиға чиқип, һөкүмәтниң хитай тили маарипини омумлаштурушиға наразилиқ билдүрүп намайиш қилған. Радиомиз тибәт бөлүминиң игилишичә бүгүнму ребкоң наһийиси гедон чепхел оттура мәктипидин тәхминән 500 дәк оқуғучи - оқутқучи наһийә тәвәсидә кичик көләмдә намайишни давамлаштурған.

Радиомиз әһвал игиләш үчүн ребкоң вә тсулхо наһийилик сақчи идариси, наһийилик һөкүмәт қатарлиқ җайларға 3 күндин буян уда телефон қилған болсақму, әмма бу орунларда телефонимиз җавабсиз қалди. Игилишимизчә һазирғичә хитай һөкүмәт мәтбуатлиридиму чиңхәйдики намайиш һәққидә ениқ бир мәлумат берилмигән.

Радиомиз тибәт бөлүминиң зияритини қобул қилған бирәйлән өзиниң 3 күн давамлашқан намайиш җәрянида, наһайити көплигән сақчиларниң намайишчиларни қоршивалғанлиқини көргән болсиму, сақчиларниң асаслиқи тәртип сақлиғанлиқини, намайиш җәрянида сақчилар тәрипидин ашкара тутуп кетилгән оқуғучиларни көрмигәнликини билдүргән.
 
Нөвәттә вәзийәт тәрәққиятини көзәткүчиләр чиңхәйдики хитай тили маарипиниң омумлаштурушиға қарши көтүрүлгән бу намайишниң сәвәби һәм тәрәққияти һәққидә өз қарашлирини билдүрүшти.

Америка коломбийә университети сиясәт илми доктори ваң җүнтав әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң хитай болмиған милләтләр арисида хитайда "дөләт тили" дәп қариливатқан хитай тилини омумлаштурушни, ғәрб дөләтлири қолланған усул бойичә шу милләтләрниң өз ихтиярлиқи билән таллишиға йол қойған болса, бәлким буниң хитай миллити билән хитай болмиған милләтләр арисидики чүшинишни илгири сүрүштә мәлум пайдиси болуши мумкин икән. Әмма, һазирқидәк мәҗбурлаш васитисини қолланғинида, әлвәттә шу райондики милләтләрниң наразилиқи келип чиқиши тәбиий әһвал икән.

Хитайниң уйғур диярида елип бериватқан "қош тиллиқ маарипи" намидики хитай тили маарипини омумлаштуруш сияситиниң маһийити һәққидә өз пикирлирини баян қилип, көплигән илмий мақалиләрни язған уйғур алими әркин сидиқ әпәндиму бүгүн зияритимизни қобул қилип, тибәт оқуғучилириниң намайиши һәққидә тохталди.

Әркин сидиқ әпәнди сөзидә, нөвәттә хитай һөкүмитиниң уйғурлар һәм тибәтләргә қаритиватқан "қош тиллиқ маарипи" нами билән аталған сияситиниң әмәлийәттә бу милләтләр маарипини хитайчилаштуруп, ана тил маарипини вәйран қилиш сиясити икәнликини, шуңа илмий қаидиләргә, хәлқара қанун - низамларға һәтта хитайниң өзи елан қилған милләтләр баравәрлики қанун - бәлгилимилиригиму хилап болған, мәҗбурлаш характерини алған бу хил сиясәтни мәйли уйғурлар вә мәйли тибәтләр болсун һәр иккисиниңла қобул қилалмайдиғанлиқини, шуңа өзиниң чиңхәйдә қозғалған бу намайишни тибәт хәлқиниң өз ана тилини қоғдаш йолида елип барған һәққаний һәрикити дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Әркин әпәнди сөзидә йәнә, һөкүмәтниң һәрқайси милләтләрниң өз ана тилни қоллинишиға рухсәт қилишиниң нәқәдәр муһимлиқини тәкитләп, әйни чағда пакистанниң һиндистандин айрилип, мустәқил болушида пакистанлиқларниң әң аввал өз ана тилини ишлитишни тәләп қилиши сәвәбидин қозғалған наразилиқ һәрикитиниң сәвәб болғанлиқини мисалға алди.

Әркин әпәнди сөзиниң ахирида, әгәр хитай һөкүмити һазир йүргүзүватқан "қош тиллиқ маарипи" намидики миллй маарипни хитайлаштуруш сияситигә қайта қарап чиқип, уйғур һәм тибәт районида йүргүзүватқан миллий сияситидики сақлиниватқан мәсилиләрни мувапиқ һәл қилмиса, бу хил намайишларниң бундин кейинму давамлиқ йүз беридиғанлиқини, бәлким бу хил намайишларниң техиму зор көләмлик наразилиқ һәрикитигә айлинип кетиш еһтимали барлиқини тәкитлиди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.