Chingxey tibetlirning 'xitay tilini omumlashturush siyasiti'ge qarshi namayishi kücheymekte

Chingxeydiki tibet oqughuchilirining 10 - ayning 19 -20 - künliri, rayonda yolgha qoyulmaqchi bolghan xitay tili ma'aripini qobul qilishni ret qilip, élip barghan namayishi, ölkilik hökümet da'irilirini endishige salghan.
Muxbirimiz mihriban
2010.10.21
tibetler-chingxeyde-namayish-qilmaqta-305 Süret, 2008 - yili 27 - martta lxasada charlash élip bériwatqan xitay eskerliri.
AFP Photo

Tünügün we aldinqi künliri chingxey ölkisidiki tibet oqughuchiliri tibet ana tili we tibet medeniyitini qoghdashni telep qilip namayish qildi. Radi'omiz igiligen uchuridin melum bolushiche, tibet oqughuchilirining namayishigha, ötken ayda chingxey ölkilik hökümetning rayondiki tibet tilida ders ötülidighan mekteplerde oqutush islahati élip bérishni qarar qilghanliqi seweb bolghan.

Melum bolushiche, chingxey ölkilik hökümet bu yil 9 - ay mezgilide "chingxey ölkiside 2010 - yildin 2020 - yilghiche bolghan ariliqta ma'aripqa islahat élip bérish pilani"ni qarardin ötküzgen we tibet tilidiki mekteplerdin bu yildin bashlap bu qararni emeliyleshtürüshni telep qilghan iken.

Radi'omiz tibet bölümi igiligen uchurlardin melum bolushiche, namayish bügün'ge qeder dawamlashqan. 19 - Öktebir chingxey ölkisining rébkong ( xitayche tongrén) nahiyisidin texminen 5000 din 7000 ghiche tibet oqughuchi, oqutquchi hem bir qisim tibet rahibliri hökümetning rayonda xitay tili ma'aripini omumlashturushigha naraziliq bildürüp namayish qilghan.

Chüshtin kéyin sa'et 2 din ashqanda, nahiyilik hökümet emeldari namayishchi urghuchilar bilen sözleshkendin kéyin, oqughuchilar tarqap ketken bolsimu, emma namayish 20 - öktebir we 21 - öktebirmu dawamlashqan.

Melum bolushiche, tünügün chingxey ölkisining gherbiy qismidiki tibetler zich olturaqlashqan tsolxo (xitayche xeynen) nahiyisidimu texminen 2000 etrapidiki tibet oqughuchi kochigha chiqip, hökümetning xitay tili ma'aripini omumlashturushigha naraziliq bildürüp namayish qilghan. Radi'omiz tibet bölümining igilishiche bügünmu rébkong nahiyisi gédon chépxél ottura mektipidin texminen 500 dek oqughuchi - oqutquchi nahiye teweside kichik kölemde namayishni dawamlashturghan.

Radi'omiz ehwal igilesh üchün rébkong we tsulxo nahiyilik saqchi idarisi, nahiyilik hökümet qatarliq jaylargha 3 kündin buyan uda téléfon qilghan bolsaqmu, emma bu orunlarda téléfonimiz jawabsiz qaldi. Igilishimizche hazirghiche xitay hökümet metbu'atliridimu chingxeydiki namayish heqqide éniq bir melumat bérilmigen.

Radi'omiz tibet bölümining ziyaritini qobul qilghan bireylen özining 3 kün dawamlashqan namayish jeryanida, nahayiti köpligen saqchilarning namayishchilarni qorshiwalghanliqini körgen bolsimu, saqchilarning asasliqi tertip saqlighanliqini, namayish jeryanida saqchilar teripidin ashkara tutup kétilgen oqughuchilarni körmigenlikini bildürgen.
 
Nöwette weziyet tereqqiyatini közetküchiler chingxeydiki xitay tili ma'aripining omumlashturushigha qarshi kötürülgen bu namayishning sewebi hem tereqqiyati heqqide öz qarashlirini bildürüshti.

Amérika kolombiye uniwérsitéti siyaset ilmi doktori wang jüntaw ependining qarishiche, xitay hökümitining xitay bolmighan milletler arisida xitayda "dölet tili" dep qariliwatqan xitay tilini omumlashturushni, gherb döletliri qollan'ghan usul boyiche shu milletlerning öz ixtiyarliqi bilen tallishigha yol qoyghan bolsa, belkim buning xitay milliti bilen xitay bolmighan milletler arisidiki chüshinishni ilgiri sürüshte melum paydisi bolushi mumkin iken. Emma, hazirqidek mejburlash wasitisini qollan'ghinida, elwette shu rayondiki milletlerning naraziliqi kélip chiqishi tebi'iy ehwal iken.

Xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan "qosh tilliq ma'aripi" namidiki xitay tili ma'aripini omumlashturush siyasitining mahiyiti heqqide öz pikirlirini bayan qilip, köpligen ilmiy maqalilerni yazghan Uyghur alimi erkin sidiq ependimu bügün ziyaritimizni qobul qilip, tibet oqughuchilirining namayishi heqqide toxtaldi.

Erkin sidiq ependi sözide, nöwette xitay hökümitining Uyghurlar hem tibetlerge qaritiwatqan "qosh tilliq ma'aripi" nami bilen atalghan siyasitining emeliyette bu milletler ma'aripini xitaychilashturup, ana til ma'aripini weyran qilish siyasiti ikenlikini, shunga ilmiy qa'idilerge, xelq'ara qanun - nizamlargha hetta xitayning özi élan qilghan milletler barawerliki qanun - belgilimilirigimu xilap bolghan, mejburlash xaraktérini alghan bu xil siyasetni meyli Uyghurlar we meyli tibetler bolsun her ikkisiningla qobul qilalmaydighanliqini, shunga özining chingxeyde qozghalghan bu namayishni tibet xelqining öz ana tilini qoghdash yolida élip barghan heqqaniy herikiti dep qaraydighanliqini bildürdi.

Erkin ependi sözide yene, hökümetning herqaysi milletlerning öz ana tilni qollinishigha ruxset qilishining neqeder muhimliqini tekitlep, eyni chaghda pakistanning hindistandin ayrilip, musteqil bolushida pakistanliqlarning eng awwal öz ana tilini ishlitishni telep qilishi sewebidin qozghalghan naraziliq herikitining seweb bolghanliqini misalgha aldi.

Erkin ependi sözining axirida, eger xitay hökümiti hazir yürgüzüwatqan "qosh tilliq ma'aripi" namidiki milly ma'aripni xitaylashturush siyasitige qayta qarap chiqip, Uyghur hem tibet rayonida yürgüzüwatqan milliy siyasitidiki saqliniwatqan mesililerni muwapiq hel qilmisa, bu xil namayishlarning bundin kéyinmu dawamliq yüz béridighanliqini, belkim bu xil namayishlarning téximu zor kölemlik naraziliq herikitige aylinip kétish éhtimali barliqini tekitlidi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

 
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.