Tebi'iy pen ilimliri bilen shughullinish ibadettur

19 - Esirde ötken en'giliyilik meshhur peylasop hérbért spénsr “Terbiye” namliq esiride mundaq dep yazghan iken: “Ilim xurapat bilen zitlishidu, emma dinning eslisi bilen zitlashmaydu. Köpligen yüzeki tebi'iy pen ilimliride dinsizliq rohi bardur. Emma yüzekiliktin yüksilip, heqiqiy menidiki ilim sewiyisige kütürülgen ilim mundaq dinsizliq rohidin yiraqtur, elwette. Tebi'iy pen ilimliri bilen shughullinish ibadettur. Chünki tebi'iy pen ilimlirige ichkirilep kirish biz sirlirigha yétip bolalmay dertliniwatqan we asta ـ asta biliwatqan shey'ilerning ésillikini étirap qilish, andin ularni yaratqan zatning cheksiz qudritini tonush démektur. Bu aghzaki tesbih (allahni medhiyilesh) emes, emeliy tesbihtur. Mundaq ilimlerge qilinidighan hörmetmu menisiz hörmet emes, belki eqil, tepekkur we waqitni qurban qilish bedilige kelgen qimmetlik hörmettur. Bundaq ilim kishilerge allahning qandaq shekil we qandaq keypiyatta ikenlikini chüshendürüshning mumkin emeslikini bildürüshte istibdat yolini tutmaydu, lékin bizge bu mumkin emeslikni chüshendürüsh üchün munasip yolni tutidu we insanni eqli yétidighan barliq sahelerge bashlap bérip, axirida eqilning sirtida bolghan chégrada toxtaydu. Shu waqitta deyduki, insanning eqli shunchilik yergiche yétidu, emma eqil idrak qilalmaydighan alemler köp!”.

Bilidighanlar bilen bilmeydighanlar teng emes

Qur'an kerimde:“Bilidighanlar bilen bilmeydighanlar oxshash bolmaydu” déyilgen. Hérbért spénsr xuddi bu ayetni sherhiligendek mundaq dégen: “Bir tamche suni körgen alim uning oksgén bilen hidrogéndin melum nisbette terkib tapqan su ikenlikini, eger u özining shu normalliqidin özgiripla ketkende, su emes, bashqa nersige aylinip qalidighanliqini obdan bilidu. Buningdin allah ta'alaning qudritini we hékmet bilen shundaq orunlashturghanliqini chüshinidu. Mundaq alimning ilmi su tamchisini peqet bir tamche su xalas, dep bilidighan alimning ilmidin elwette yuqiri we küchlük ilimdur. Shuningdek, birtal qar danisini körgen alimmu uningdiki bedi'iy sen'etni, diqqet bilen layihilen'gen güzellikni köridu. Shübhisizki, buning bilen allahning maharitini we hékmetlik ish qilidighanliqini bilidu. Emma shey'ilerge yüzeki baqidighan alim qar danisini “Muzlighan su” depla köridu, bes”.