Дең шавпиң ханданлиқиниң чегра район сиясити (7)

Сүрәт, хитай сабиқ рәиси диң шиавпиңниң хитай армийисиниң паратини көздин көчүрүватқан көрүнүшлиридин бири.

'Дең шавпиң ханданлиқиниң чегра район сиясити' дегән мақалиниң ахирида, ху явбаң тибәттә толуқ аптономийә йүргүзүш үчүн 'алтә мадда' лиқ сиясәт түзгәндин кейин, ваң җен, дең личүн вәкилликидики чоң хитайчилар буни иҗра қилишқа тосқунлуқ қилғанлиқи, бу җәрянда тибәтләргә вә уйғурларға еғир зулум селинғанлиқи, уйғурларға селинған зулум тибәтләргә қариғанда техиму вәһши болғанлиқи баян қилиниду.

Йеңи чегра (шинҗаң) ға қаритилған һөкүмранлиқ тибәткә қариғанда техиму вәһши болди

‏ - Дең шавпиң ханданлиқиниң йеңи чегра (шинҗаң) ға қаратқан һөкүмранлиқи тибәткә қариғанда техиму вәһши болди, - дәп баянини давамлаштуриду аптор. Аптор буниң сәвәблирини чүшәндүрди, биринчидин, ваң җен, дең личүнләрниң чоң хитайчилиқиниң җин - әрваһлири йеңи чеграда үзүл - кесил түгитилмигән иди. Гәрчә мав зедоң 1950‏ - йилларда ши җуңшүнни әвәтип, ваң җен, дең личүнләрниң чоң хитайчилиқ - зораванлиқ хаталиқини түзәткән болсиму, әмма уни түзитишкә сәрп қилинған вақит бәк қисқа болғанлиқтин, ваң җен йөткәп кетилгәндин кейин, ваң инмав йәнила ваң җенниң 'чоғ'ини сақлап қелип, пат -патла униңдин 'от чиқирип' турди.

1980‏ - Йилларда, ху явбаң тәйинлигән йеңи чегра партком секретари ваң фең 'алтә мадда'лиқ сиясәтни иҗра қилишқа башлиған иди. Ваң җен, деңличүнләр дең шавпиңға униң үстидин әрз қилип, уни йөткитивәтти. Шуниңдин кейин ваң инмав, гуҗиншеңлар йеңи чеграда йәнә ваң җен, дең личүнләрниң чоң хитайчилиқ юқири бесим һөкүмранлиқини әслигә кәлтүрүвалди.

Апторниң баян қилишичә, иккинчидин, дуняда террорчилиққа қарши уруш партлиғандин кейин, җаң земин, ху җинтавлар уйғур аптоном районини 'террорчи' қилип көрситип, 'шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати' арқилиқ, уйғурларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләшни мәқсәт қилған демократик һәрикәтлирини һәр хил бәднам билән дәһшәтлик бастуруп турди.

Үчинчидин, йеңи чеграда, худди тибәтниңкидәк, ички җәһәттә миллий әнәнини давамлаштуруш вә миллий күчни уюштуруш ролини ойнайдиған, ташқи җәһәттә дуняниң деққитини қозғап, хитайниң һәддидин ешип кетишини чәкләп туралайдиған далай ламадәк абруйлуқ мәнивий даһи болмиғанлиқтин, гәрчә уйғурларниң қаршилиқ көрситиши интайин кәскин болған болсиму, әмма хитай уларниң зулумға қаршилиқ көрситиш күчини парчиливетәлиди, уйғурларниң авази дуняға аңлинип, дуняниң етибарини қозғап болғичә, хитай һөкүмити уйғурларға өзи халиғанчә зорлуқ - зомбулиқ қиливалди.

Хитай зулум арқилиқ уйғур, тибәтләргә 'узун муддәт һөкүмранлиқ қилиш' мәқситигә йетәлмиди

‏ - Тарих испатлидики, ‏ - дәп қәйт қилиду аптор, ‏ - дең шавпиң ханданлиқи та һазирға қәдәр еғир зулум арқилиқ уйғурлар билән тибәтләрни 'тинҗитип', уларниң юртиға 'узун муддәт һөкүмранлиқ қилиш' дегән мәқситигә йетәлигини йоқ. Пәқәт 1950‏ - йиллардики чоң хитайчилиққа қарши туридиған вә 1980‏ - йиллардики милләтләрниң тәң -баравәрлики, диний етиқад әркинлики йолға қойилидиған чегра район сиясити йүргүзүлсә, андин, әмәлийәттә мумкин болмайдиған 'милләтләр иттипақлиқи' дегән тәсәввурни шәкилләндүрүшму мумкин иди.

Апторниң қаришичә, 1950‏ - йиллар хитай әмдила дөләт қуруп, дөлитини гүлләндүрүшкә башлиған дәвр . 1980‏ - Йиллар болса, хитай дөлити чоң қалаймиқанчилиқта гумран болушқа йүзләнгәндә, қайтидин йеңичә йол тутуп гүллинишкә қәдәм қойған дәвр. Хитай бу икки дәврдә, ички җәһәттә хәлққә ишәнч беридиған, ташқи җәһәттә ишикни ечиветидиған сиясәт қоллинишқа мәҗбур болған иди.

Әмма, хитай гумранлиқтин қутулғандин кейинла сияситини өзгәртти. 'Чәтәлләрдә туруватқан тибәтләр бималал келип -кетип туривәрсүн, һөкүмәткә пикри болса, һәтта чоң хәтлик гезит чаплисиму болиду, асман өрүлүп кәтмәйду, ху явбаң билән җав зияң бар' дәп җакарлиған дең шавпиң, бирдинла тәтүр бурулуп 'чоң сайраш, чоң ечилиш, чоң хәтлик гезит, чоң муназирә' дегән маддини асасий қанундин чиқиривәтти. 'Әгәр хитайларму тибәтләрни, уйғурларни дорап қопса, буржуачә әркинлик вә капитализмға тинч өзгириш әмәлгә ашқан болмамду?' дәп қопти. Дең шавпиң тибәтләрниң вә уйғурларниң игилик һоқуқини вә әркинликини қолға кәлтүрүп қелишидин қорққан иди.

Шуниң билән дең шавпиң ханданлиқида, һоқуқни чаңгалливелишнила мәқсәт қилмиған, бәлки хәлқни тәң - баравәр көрүш, әркинлик, демократийә вә бәхтлик турмушқа ериштүрүш мәқсәт қилинған ху явбаңниң 'алтә мадда'лиқ сиясити тамамән тосқунлуққа учриди. Униң орниға ваң җен, дең личүнләрниң чоң хитайчилиқ сиясити қайтидин йолға қоюлди. Мана бу дең шавпиң ханданлиқиниң қисқичә баяни.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.