Kishilik hoquq teshkilatliri: Uyghurlargha qaritilghan diniy bésim küchlük
2005.04.11
"Xelq'ara kishilik hoquqni közitish" teshkilati we "xitay kishilik hoquq teshkilati" düshenbe küni "Uyghur élidiki diniy bésim tetür quyuni" témisidiki 114 betlik doklat élan qilip, xitay hökümitining " bölgünchilikke we térrorchiliqqa" qarshi turush namida, Uyghur musulmanlirining diniy erkinlikini qattiq basturiwatqanliqini körsetti.
Uyghur élidiki ehwal xitay hökümitining éytqinidikidek emes
Mezkur doklatni yézishqa mes'ul bolghan xitay kishilik hoquq teshkilatining xitay ishliri mutexessisi nikilas bekulin, doklatni tonushturup mundaq dédi:
"Xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan Uyghurlargha qaratqan diniy kontrolluqni kücheytip, sistémliq we qattiq basturush siyasitini yürgüzüwatidu. Biz xitay da'iriliridin igiligen matiriyallardin ashkarilinishiche, Uyghur élide xitay hökümitining détigha yaqmaydighan her qandaq ishqa, "qanunsiz diniy pa'aliyet", "bölgünchilik, térrorchiliq" dégendek qalpaq kiygüzidighan ehwal barghansiri éghirlishiwatidu. Xitay hökümiti özining peqet Uyghur rayonidiki diniy pa'aliyetlerni qanun boyiche tertipke séliwatqanliqini, Uyghurlarning diniy erkinliktin behriman boliwatqanliqini éytidu. Biraq bizning igilishimizche, Uyghur élidiki ehwal xitay hökümitining éytqinidikidek emes. Biz bu doklatta xitay hökümitining Uyghurlarni basturush nishani qiliwatqanliqini, Uyghur élide xitayning bashqa jaylirigha qarighanda téximu qattiq bir siyaset yürgüziwatqanliqini ashkariliduq".
Xitay hökümiti Uyghurlarning milliy kimlikini saqlap qélishtin endishe qilidu
Uyghur élide xitay hökümitining détigha yaqmaydighan her qandaq ishqa, "qanunsiz diniy pa'aliyet", "bölgünchilik, térrorchiliq" dégendek qalpaq kiygüzidighan ehwal barghansiri éghirlishiwatidu.
Nikolas bekulinning körsitishiche, xitay hökümitining Uyghur élide téximu qattiq diniy siyaset yürgüzishining sewebi, xitay hökümiti Uyghurlarning din arqiliq, özining perqliq milliy kimlikini saqlap qélishidin endishe qilidiken. Shunga, xitay hökümiti nöwette Uyghurlarning diniy erkinlikinila emes, belki medeniyiti we bashqa tereqqiyatlirinimu basturmaqta. Yene bir tereptin, xitay hökümitining assimilyatsiye siyasitini yürgüzüp, Uyghur élige keng kölemde xitay köchmenlirini yötkishi, shundaqla Uyghurlarni iqtisadiy tereqqiyatlarning sirtida qaldurushi, Uyghurlarning küchlük naraziliqini qozghighan. Bu naraziliqlarni basturush üchün, xitay hökümiti diniy kontrolluqni kücheytken.
Doklatta éytilishiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki kontrolliqni shu derijige yetkenki, barliq diniy pa'aliyetler, muritlar, mektepler, medeniyet orunliri, neshriyatlar, hetta Uyghurlarning yürüsh- turush, ish - heriketlirimu hökümet kontrolluqigha élin'ghan. Xitay hökümiti barliq imamlarni qererlik tekshürüp turghandin sirt, yene " öz- özini tekshürüsh" ke uyushturghan. Meschitlerni nazaret qilip, hökümet kontrolliqidin sirtqi diniy telim - terbiyini men'i qilghan. Béyjing hökümiti yene siyasitige qarshi her qandaq söz qilghanlarni " bölgünchi" dep eyiplimekte. Eng éghir bolghan ehwalda, ditigha yaqmighan diniy pa'aliyetlerni élip barghanlarni tutqun qilmaqta, qiyin- qistaqqa almaqta, hetta ölüm jazasigha höküm qilmaqta.
Doklatta yene shinjang emgek bilen özgertish idarisining 2001 - yilidiki bir matiriyalini neqil keltürülüshiche, Uyghur élidiki emgek bilen özgertish meydanliridiki mehbuslarning yérimdeki atalmish " qanunsiz diniy pa'aliyetler bilen shughullinish" jinayiti bilen tutqun qilin'ghan.
Xitaylar Uyghurlarni assimilyatsiye qilishqa urunuwatidu
Xitay hökümiti, Uyghur élidiki "qanunsiz" diniy pa'aliyetlerning xitayning birlikige tehdid ikenlikini bildürüp, özining dölet bixeterlikini qoghdash hoquqining barliqini körsetmekte idi. Bash shitabi nyo-yorktiki xitay kishilik hoquq teshkilatining tetqiqatchisi nikolas bekulin, bu heqte toxtilip mundaq dédi:
- Xitay hökümiti yoshurun bölgünchilik tehdidige uchrighan teghdirdimu, asasiy kishilik hoquqqa hörmet qilish mejburiyiti bar. Xitay hökümitining hazir qiliwatqini, bu yoshurun tehdidtin paydilinip, Uyghurlarni assimilyatsiye qilishqa uruniwatidu we Uyghurlarning naraziliqlirini ipadilishini cheklewatidu. Uning üstige xitay hökümitining Uyghur élide térrorluq tehdid bar diyishining yiterlik asasiy yoq. Buning eksiche, xitay hökümiti tinch pa'aliyetler bilen zorawanliq heriketlerni barghansiri perqlendürmeywatidu. Siyasiy, diniy we milliy köz qarashlirini otturigha qoyghanlarni " bölgünchi, térrorchi" dep eyiblewatidu. Buni xelq'ara jem'iyet qobul qilalmaydu.
Xitay hökümitining Uyghur élidiki kontrolliqni shu derijige yetkenki, barliq diniy pa'aliyetler, muritlar, mektepler, medeniyet orunliri, neshriyatlar, hetta Uyghurlarning yürüsh- turush, ish - heriketlirimu hökümet kontrolluqigha élin'ghan.
Uyghurlarning üstidiki bésim éghir
Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati we xitay kishilik hoquq teshkilatining xadimliri, Uyghur élidiki diniy weziyetni igilesh jeryanida yene nurghun Uyghurlarni ziyaret qilghan. Bir Uyghur oqughuchi ulargha, "bizning yézida herbiyler da'im kéchide öylerge kélip tekshüridu. Eger ular birer diniy matiriyallarni tépiwélipla qalsa, uni "qanunsiz diniy matiriyallar" dep , öy igisini soraqqa tartidu. Méning dadam bir addiy déhqan. U öyidiki qur'anning qanunluq yaki qanunsiz ikenlikini qandaqmu bilidu?" -dégen.
Nikolas bekulin, Uyghurlarning öz weziyitidin qattiq endishide ikenlikini bildürüp mundaq dédi:
"Uyghurlar xitay hökümiti teripidin medeniyitining yoqitilip, özlirining öz tupriqida musapirgha aylinip qélishidin qattiq endishe qilidu. Ular ana tilimu tehdidke uchrawatqandek his qilmaqta. Chünki, nurghun mekteplerde derslik xitay tilida ötülüwatidu. Birersi xizmet tapmaqchi bolsa, choqum xitayche sözliyelishi kérek. Uyghurlar medeniy pa'aliyetlernimu ixtiyariy élip baralmaydu. Chünki nurghun medeniy pa'aliyetler milliy héssiyatni urghutidu. Halbuki milliy héssiyatni xitay hökümiti " bölgünchilik" ning bir ilminti dep qaraydu. Shunga Uyghurlar endishe ichide. Ular eger öz héssiyatini ipadilise, béshigha bala tigidighanliqidin qorqidu. Omumen éytqanda, Uyghurlarning üstidiki bésim éghir.
Uyghurlargha qaritilghan siyaset radikallishishni keltürüp chiqiridu
Nikolas bekulin, xitay hökümitining Uyghurlarni qattiq basturush siyasiti dawamlishiwerse, buning eksinche tesir körsitidighanliqini bildürdi. Uning körsitishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning némini oqushi, qilishi, oylishi, balilirigha némini ögitishi, hetta néme kiyishi, qandaq turishidin tartip hemmini bashqurghachqa, bu xil qattiq siyaset Uyghurlar arisida téximu küchlük naraziliqlarni qozghishi mumkin. Bolupmu, eger Uyghurlar özlirini bu iqtisadiy tereqqiyatning pütünley sirtida qaldurulghandek, öz turmush aditi, medeniyiti yoqap kétiwatqandek, özliri xalighan hemme ishtin mehrum qalghandek his qilsa, u halda bir qisim kishilerning radikallishishini keltürüp chiqirishi mumkin. Shunga xitay hökümitining bu siyasiti intayin xeterlik iken.
Xelq'ara kishilik hoquqni küzitish teshkilati we xitay kishilik hoquq teshkilati doklatining axirida, xelq'ara jem'iyetni xitay hökümitining Uyghur élide yürgüziwatqan basturush we kemsitish siyasetlirini özgertish üchün, bésim ishlitishke chaqirdi. Ular yene, döletlerni xitay hökümiti " bölgünchi, térrorchi we bashqa jinayetler" bilen eyipligen Uyghurlarni xitaygha qayturup bermeslikke dewet qildi.
Xitay hökümiti téxi mezkur doklatqa inkas qayturmidi. (Arzu)
Munasiwetlik maqalilar
- Amérika tashqi ishlar ministirliqi "2004 - yilliq döletlerdiki kishilik hoquq we démokratiyini ilgiri sürüsh doklati" ni élan qildi
- Xitay amérikining kishilik hoquq xatirisige baha berdi
- Amérika tashqi ishlar ministirliqi yilliq kishilik hoquq doklatini élan qildi
- B d t kishilik hoquq komitéti xitaydiki ediliye séstimisini tenqidlidi
- Xelq'ara kechürüm teshkilati doklati: xitay chaghanning aldidiki 2 heptide 200 kishini atti