Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti xitayni Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini éghir depsende qilish bilen eyiblidi

Yéqinqi bir qanche heptidin buyan gherb ellirining we xelq'ara teshkilatlarning arqa-arqidin kishilik hoquq tenqidige uchrighan xitaygha yene bir tenqid, peyshenbe küni amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidin keldi.
Muxbirimiz erkin
2011.04.28
scott-flipse-sozde-305.jpg Amérika xelq'ara diniy erkinlik komissiyisining siyasiy ishlar mu'awin diréktori skot flips.
RFA

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining yilda bir qétim élan qilinidighan bu yilliq doklati peyshenbe küni élan qilindi. Doklatta dunyadiki bir qisim döletlerning 2010-yildiki diniy erkinlik weziyitige baha bérilgen. Shu qatarda xitay diniy erkinlik ehwali közdin kechürülüp, bu bir yilda hökümetke tizimgha aldurmighan xristi'an, katolik diniy guruhlarning éghir cheklimige uchrighanliqi, tibetlik buddistlar, Uyghur musulmanlirining diniy erkinlik ehwali pewqul'adde keskinleshkenliki, diniy rehberlerni türmige tashlash we ularni ishenchisizleshtürüsh, diniy ölimalarni tallash, diniy yighilish, diniy kitablarni tarqitishni kontrol qilish kéngeygenliki ilgiri sürülgen. Doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümiti bu bir yilda yene falun'gong, tibet, Uyghur we tizimgha aldurmighan protisttantlarni aqlighan adwokatlargha dawamliq parakendichilik salghan, ularni tutqun qilghan, qorqutqan, men'i qilghan we iz déreksiz ghayib bolushini keltürüp chiqarghan.

Doklatta, mezkur komissiye diniy erkinlikke qilin'ghan yuqiriqi pewqul'adde éghir buzghunchiliqlar seweblik xitayni amérika hökümitining 2011‏-yildiki “Pewqul'adde diqqet qilinidighan döletler tizimliki” ge kirgüzüshni telep qilghan. Eger amérika dölet ishlar ministirliqi mezkur komissiyining teklipini qobul qilsa, xitay bu yil uda 12-qétim amérikining kishilik hoquq weziyiti “Pewqul'adde diqqet qilinidighan döletler tizimliki” ge kirgüzülgen bolidu. Amérika hökümiti 1999‏-yildin béri xitayni her yili “Pewqul'adde diqqet qilinidighan döletler tizimliki”ge kirgüzüp kelgen.

Xelq'ara diniy erkinlik komissiyisi doklatida Uyghurlarning diniy erkinlik weziyiti heqqide toxtilip, Uyghur aptonom rayonining 2010-yili ichidiki diniy erkinlik weziyiti dawamliq nacharlashqanliqi, lékin xitay hökümitining atalmish “Diniy esebiylik”, “Bölgünchilik” we “Térorchiliq” qa qarshi turush herikiti Uyghurlardiki naraziliqning muhim menbesi bolup qalghanliqi we shundaqla buning Uyghurlarni melum shekildiki radikalishishqa bashlawatqan bolushi mumkinliki ilgiri sürülgen. “Uyghur aptonom rayonida musulmanlar we protistantlargha qaritilghan parakendichilik sélish, qolgha élish, diniy we medeniyet kimlikini ajizlitish jehettiki bésimning izchil küchiyip barghanliqi” tekitlen'gen. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komissiyisining siyasiy ishlar mu'awin diréktori skot flips mezkur doklat munasiwiti bilen radi'omizgha söhbet élan qilip, xitaydiki diniy guruhlar ichide diniy erkinliki eng éghir depsendichilikke uchrighanlarning Uyghur bilen tibetler ikenlikini bildürdi.

U “Biz xitayda diniy erkinlikke xilap qilmishlarning kücheygenlikini körduq. Sizge melum bolghandek, yéqinqi bir qanche yildin buyan hökümet her qandaq bir ammiwi naraziliqni izchil basturup keldi. Diniy guruhlar, adwokatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri basturushning obyéktigha aylandi. Doklatimizda Uyghur musulmanlirining we tibet buddistlirining weziyiti biz yéqinqi 10 yilda bayqighan eng éghir ehwalda ikenliki ilgiri sürülgen.
Hökümet musulman Uyghurlarning we tibet buddistlirining diniy pa'aliyitini basturush hem kontrol qilish iqtidarini kéngeytkenliki melum” dep körsetti.

 Xelq'ara diniy erkinlik komissiyisi doklatta yene, xitay hökümiti 2010‏-yili 5‏-ayda chaqirghan merkezning “Shinjang xizmet yighini” heqqide toxtilip, xitay dölet re'isi xu jintaw mezkur yighinda hökümetning nöwettiki milliy we diniy siyasitini tekitligenlikini, lékin meyli xu jintaw bolsun, meyli “Shinjang xizmet yighini” bolsun, Uyghurlarning medeniyet we diniy kontrolluqqa munasiwetlik derdige derman bolmighanliqini, yighinda xitayning burunqi “Diniy esebiylik” ke qarshi küresh qilish siyasiti yene tekitlinip, musulmanlarning diniy tebligh we ibadet usuligha arilishish siyasiti yene terghib qilin'ghanliqini tenqid qilghan.

Doklatta yene, hökümetning Uyghur imamlarni qerellik siyasiy kurslargha teshkillep, ulargha layaqetlik guwahnamisi tarqitip bériwatqanliqi, yerlik bixeterlik da'irilirining imam we diniy zatlarni nazaret qiliwatqanliqi, Uyghur imamlirining her ayda qerellik diniy ishlar we j x da'irilirini ziyaret qilip, yolyoruq alidighanliqi, yighin'gha barmighan imamlarning chetke qéqilidighanliqi we yaki tutqun qilinish aqiwitige qalidighanliqi ilgiri sürülgen. Uyghur aptonom rayoni da'irilirining 2010-yili ayallar we balilarning diniy pa'aliyitini chekleydighan bezi tedbirlerni yolgha qoyup, ulardiki “Diniy angni ajizlashturmaqchi” bolghanliqi, ayallar birleshmisining 2009‏-yili ayallarning héjap kiyishige qarshi heriket bashlighanliqi, biraq Uyghur ayallirining xotende 600 kishilik namayish qilip, diniy cheklimige qarshi turghanliqi,2010-yili maralbéshida qur'an kursigha qatnashqan 32 ayalning tutqun qilin'ghanliqi, ular ichidiki 2 ayalning “Qanunsiz diniy pa'aliyet” bilen eyiblinip, jazagha tartilghanliqi tenqid qilin'ghan.

Doklatta yene, Uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini pash qilghan we tenqid qilghan diniy zatlar, ilmiy xadimlar, kishilik hoquq pa'aliyetchilirining “Bölgünchilik”, ‏“Ijtima'iy muqimliqni buzghuchi”, “Hakimiyetke qarshi aghdurmichi” dégendek jinayetler bilen eyiblinip, uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi ilgiri sürülgen. Shuning bilen birge, tinch shekilde uyushup, özlirining diniy erkinlikini namayan qilmaqchi bolghan nurghun Uyghur musulmanlirining qolgha élin'ghanliqini, ularning ichidiki abduqadir mexsumning 2009‏-yili 2‏-ayda 15 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghanliqini tekitligen. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki zatlar xitayning her xil belgilime we yolyoruqlarni élan qilip, diniy guruhlarni kontrol astigha almaqchi boluwatqanliqini we buning bilen diniy erkinlik ilgirilep cheklimige uchrawatqanliqini bildürmekte.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki skot filips, xitayning bu yil 1‏-ayda élan qilghan diniy ishlar xizmitini kücheytish heqqidiki yolyoruqi, hökümetke tizimgha aldurmighan yer asti diniy guruhlarni ilgirilep kontrol qilishni meqset qilidighanliqini eskertti. U “Biz hökümetning bu yil 1‏-ayda élan qilghan diniy ishlar toghrisidiki yolyoruqidin nahayiti endishe qilimiz. Xitayning mezkur yolyoruqida kelgüsi bir yil ichidiki diniy ishlar xizmitining muhim wezipisi otturigha qoyulghan. Uningda burun qanunsiz bolsimu, lékin köz yumup kéliwatqan a'ile chérkawlirigha oxshash diniy guruhlarni bir terep qilish tekitlen'gen. Buning ipadisi pasxa bayrimi harpisida yüz bergen protéstant a'ile chérkaw ezalirini keng kölemlik tutqun qilish weqeliride namayan boldi. Biz bu xil weqeler yene yüz bérishi mumkin, dep qaraymiz. Chünki bu, tizimgha aldurmighan xristi'an protéstant chérkawlirigha oxshash diniy guruhlarni hökümet kontrolluqigha élish siyasitining mehsuli” dégen.

Xelq'ara erkinlik komissiyisi amérika dölet ishlar ministirliqining melumatini menbe qilip, Uyghur aptonom rayonida yéqinqi 2 yildin béri dölet bixeterliki we shundaqla “Diniy esebiylik” qatarliq sewebler bilen jazalan'ghan kishilerning 1000 din ashidighanliqini, lékin xitay edliyisining békinmichiliki we shundaqla xitayning tinch diniy pa'aliyetler bilen “Térrorluq”, “Diniy esebiylik” arisidiki chek-chégrani ayrimaydighanliqi seweblik zadi qanchilik kishining tinch diniy pa'aliyet, pikir erkinliki, wijdan we diniy cheklimige naraziliq bildürüp türmige tashlan'ghanliqini éniqlap chiqish qiyin'gha toxtawatqanliqini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.