Amérika, diniy erkinlikni éghir depsende qiliwatqan 11 döletni élan qildi


2005.05.12

CHINA_XINJIANG_KORANIC_S_47.jpg
Oqughuchilar, ürümchidiki islam inistitutidiki xitay dölet bayriqi ésilghan bir sinipta telim almaqta. AFP

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti doklatida, diniy erkinlik hoquqini depsende qiliwatqan 11 döletning ichidiki xitayni, diniy erkinlikke izchil we sistémiliq türde buzghunchiliq qilish bilen eyiplidi. Mezkur komitétning doklatida " xitay hökümiti diniy zatlarning idiyisi we ularni teyinlesh qatarliqlargha qarar qilish hoquqigha ige bolush bilen birge, diniy jama'etlerning pa'aliyitini kontrol qilish, nazaret qilish we chekleshke urunmaqta," dep körsetti.

Xitay - pewquladde endishe qozghawatqan dölet

Mezkur komitét doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitayni diniy erkinlik xatirisi "pewquladde endishe qozghawatqan dölet," dep atidi. Komitét ezasi maykil klimartining körsitishiche, mezkur komitét 1999 - yildin béri xitayni "pewquladde endishe qozghawatqan döletler" qatarigha kirgüzüshni telep qilip kelgen shundaqla tashqi ishlar ministirliqi mezkur komitétning teklipi boyiche xitayni "pewquladde endishe qozghawatqan dölet" dep élan qilghan.

Sh u a r da siyasi öktichilik bilen bölgünchilik perqlendürülmeydu

Shinjangda imamlargha siyasi öginish kursilirigha qatnishish telep qilinish bilen birge, ularning siyasi pozitsiyisi yerlik da'iriler teripidin nazaret qilinmaqta.

Mezkur komitét doklatining Uyghurlargha da'ir qismida, "diniy étiqat we étiqad erkinliki Uyghur aptonom rayonida da'irilerning éghir depsende qilishigha uchrimaqta," dep eskertip, tinch yollarda pa'aliyet qiliwatqan Uyghur siyasi öktichilerning herikiti bilen bölgünchilik pa'aliyetler, diniy esebiylik we térorchiliqning perqi yoqliqini bildürgen.

Meshhur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadir amérika we yawropa ittipaqidiki döletlerning bésimi astida azat qilin'ghanliqini tekitligen mezkur komitét, "Uyghur diniy zatlar shundaqla taliplar 'qanunsiz' diniy pa'aliyet élip bardi, dégen sewebler bilen qolgha élindi, 'qanunsiz' diniy merkezler taqaldi shundaqla yashlarning meschitler bérishi cheklendi," dep eskertti.

Ölüm jazasi yaki uzun muddetlik qamaq jazasi bérilgen diniy zatlarning sani köpiyiwatqanliqini ilgiri sürgen mezkur komitét, diniy zatlarning bölgünchilik qilish we ijtima'iy bixeterlikke tehdit sélish qatarliq jinayetler bilen jazaliniwatqanliqini eskertip, "shinjangda imamlargha siyasi öginish kursilirigha qatnishish telep qilinish bilen birge, ularning siyasi pozitsiyisi yerlik da'iriler teripidin nazaret qilinmaqta," dep körsetti.

Diniy erkinlik komitéti Uyghur ilini ziyaret qilishni ümid qilidu

Qanunchilar we kishilik hoquqchilarning bildürüshiche, (xitayning) yéngi (diniy) belgilimisi dindarlarning hoquqi we bixeterlikini qoghdashni emes, belki bashqurush sistémisini kücheytishni meqset qilghan

Xelq'ara diniy erkinlik komitétining ezalirini amérika dölet mejlisi bilen aq saray teyinleydu. Komitét re'isi prita bénsalning eskertishiche, mezkur komitét Uyghur aptonom rayonini ziyaret qilishni arzu qilidiken. Prita bénsal, "komitét Uyghurlarning weziyitini köp qétim otturigha qoydi. Bu biz ziyaret qilishni xalaydighan bir jay," dédi.

Diniy erkinlik komitétining körsitishiche, xitay hökümiti partiye ezalirining namaz oqush, yaghliq artish, diniy kitaplarni sétiwélish we ramazandiki diniy mejburiyetlirini ada qilishgha "mudaxile" qilip, " oqutquchilar, proféssorlar, oqughuchilar we hökümet xizmetchilirining bu cheklimige maslishishini telep qilghan."

Yéngi belgilime diniy pa'aliyetlerni kontrol qilishqa qaritilghan

Mezkur komitétning eskertishiche, gerche xitay hökümiti 2004 - yili 11 - ayda chiqarghan diniy ishlarni bashqurush belgilimisini diniy ibadet erkinlikige hörmet qilish yolidiki muhim qedem, dep qarisimu, emma mutexessisler mezkur belgilime diniy kontrolni kücheytishni meqset qilghan, dep qaraydiken. Komitét ezasi maykil kromarti mundaq deydu: " qanunchilar we kishilik hoquqchilarning bildürüshiche, yéngi belgilime dindarlarning hoquqi we bixeterlikini qoghdashni emes, belki bashqurush sistémisini kücheytishni meqset qilghan. Ular yéngi belgilime partiye rehberlirining diniy pa'aliyetler we diniy mezheplerni ünümlik kontrol qilishini asanlashturush dep qarimaqta," dep körsetti.

Ürümchide konsulxana échishni telep qildi

Diniy erkinlik komitéti, Uyghur aptonom rayonidiki diniy ibadet erkinliki we kishilik hoquqni közütüsh toghrisida amérika hökümitige bezi tekliplerni sundi. Ürümchide amérika konsulxanisi échish, Uyghurlargha amérikida telim terbiye élish pursitini kéngeytish, Uyghurlargha qanuni meslihet bérish organlirini échish shundaqla Uyghur tilidiki radi'o programmilirini köpeytish qatarliq tekliplerni otturigha qoyghan.

Diniy erkinlik komitétining tizimlikidiki diniy erkinlikini depsende qiliwatqan döletler xitay, özbékistan, shimali koriye, bérman, iran, pakistan, se'udi erebistan, sudan we türkmenistanlarni öz ichige alidu. Bu özbékistanning tunji qétim mezkur tizimlikke élinishiken. (Erkin)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.