Xitay diniy ölimalargha qarita bésimni kücheytmekte

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003-Yili séntebirde, Uyghur musulmanlar héytgah meschitide ibadet qilmaqta. Xelq'ara teshkilatlar, xitay hökümitining Uyghurlarning diniy erkinlikini boghiwatqanliqini eyiblep kelmekte. AFP

Xelq'arada élan qiliniwatqan diniy erkinlik tekshürüsh, kishilik hoquq doklatliridin xitay da'irilirining Uyghur élide musulmanlarning diniy étiqad erkinlikini qattiq kontrol qilip kéliwatqanliqi melum. Hetta meschitlergimu ochuq ashkara halda kimlerning meschitlerge kirishi men'iy qilin'ghanliqi heqqidimu tüzümler chaplap qoyulghan.

Qosh wezipe

Xitay hökümiti islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini her xil yosunda boghqandin sirt yene, meschit imamliri hemde jame we xelq ichide nopuzluq diniy zatlarningmu diniy pa'aliyetlirige tosqunluq qilip kelmekte.

Xitay da'iriliri islam dini ölimalirigha her qaysi derijilik kommunistik partiye mektepliride wetenperwerlik terbiye kursi achqandin bashqa yene, mexsus ziyaret ömekliri teshkillep, ularni xitayning tereqqiy qilghan sheherlirige apirip ziyaret qildurush hemde bu jeryanda ulargha xitay kommunistik partiyisining diniy hemde milliy siyasetlirini téximu chongqur singdürüp, ulargha öz yurtlirigha qaytqanda, meschitlerde xitayning wetenperwerlik, milletler ittipaqliqi terbiyisini élip bérishni wezipe qilmaqta. Yéqinda mana mushundaq ziyaret ömikining 16 ‏- türkümi xitay ölkiliridiki siyasiy ékskursiyisini tamamlap qaytip kelgen. Hazirghiche bu xil ziyaret ömikige qatnashqan imamlarning sani 533 ke yetken.

Shinjang téléwiziye qanilida -14 iyun bérilgen bir xewerde " bu qétim béyjing qatarliq töt sheher hem ölkide ziyarette bolup qaytip kelgen wetenperwer diniy zatlar, partiyining diniy siyasitining ewzellikini téximu chongqur hés qildi. Junggodiki milletler arisidiki ittipaqliqni, illiqliqini hés qildi. Ular qaytip kelgendin kéyin wetenni téximu söyüp, shinjangning muqimliqi üchün jan köydürüp ishleydighanliqi, xelqqe milletler ittipaqliqi terbiyisini, wetenperwerlik terbiyisini kündilik telim terbiye teshwiqatigha aylanduridighanliqini emeliy ishliri bilen körsitidighanliqini bildürdi " déyilgen.

Xitay kompartiyisining meschitlerdiki teshwiqati naraziliq qozghimaqta

Ular bizge oxshash imam, ölimalarni nahiye, yézilardin yighip ichkirilerge apiriwatidu, bezilirimiz, ichkiri emes belki ürümchinimu körüp baqmighan möminler, ular belkim bizni xitayning bay bolup ketkinini, igiz ‏- igiz binalirini körüp aghzi échilip bizmu mushulargha egeshsek mushundaq bay bolidikenmiz dep oylaydu dep oylisa kérek, belkim shundaq bolidighanlirimu bardur, emma méning bilishimche, biz u yerlerdiki xelqning turmush sewiyisi tereqqiyati erkinlikini körüp özimizning yurti bilen sélishturup téximu ghezepke kélip qaytip kélimiz.

Radi'omizgha kelgen inkaslargha asaslan'ghanda xitay hökümiti mana bu xil sinaqlardin ötken diniy zatlargha "wetenperwer diniy zat" namini bergen bolsa, keng musulman xelq ammisi ulargha " kommunist imam" dep nam bergen. Bezi inkas qilghuchilarning bildürüshige qarighanda, hetta jüme namaz we héyt namazliridimu imamlar xitay kommunistik partiyisining teshwiqatini qiliwatqan bolghachqa kishilerning nepritini qozghawatqan iken.

Imam‏ - ölimalarning xelqning neziridin bara‏- bara chüshüp qélishidiki seweb, xitay da'iriliri teripidin kinishka tarqitilghan imamlargha meschittiki tebliqlerde xitay hökümitining diniy siyasitini teshwiq qilghandin bashqa milletler ittipaqliqini kücheytish, térrorluqqa, milliy bölgünchilikke qarshi turush, kommunistik partiyini himaye qilish, xitayning birlikini qoghdash qatarliq témilarda mexsus terbiye bérish wezipisi yüklen'gen.

Bezi imamlar gerche hökümet teripidin bérilgen wezipisini yaxshi ötigini bilen bu xelq menpe'eti hem arzusi bilen toqunushluq bolghachqa, nepretlen'gen bezi kishiler hetta bu xil wetenperwer atalghan imamliridin öch élip xelqqe ibretler bergen weqelermu yüz bérip turmaqta. Buninggha pilanliq tughut siyasitini toghra dep teshwiq qilghan héytgah meschitining burunqi imami harun'ghan hajimning pichaqlinish weqesi misal bolalaydu.

Nishan imani küchlük imamlar

Xitay hökümitining aldinqi qétimliq " wetenperwer zatlar ziyaret ömikige qatnashturulghan " ismini ashkarilashni xalimighan melum meschitning imami, xitay da'irilirining Uyghurlarni asas qilghan islam dini ölimaliridin ömeklerni teshkillep xitay ölkilirige apirishita némini shert qiliwatqanliqi heqqide toxtilip "xitay hökümiti ichkirige apiridighan ömeklerge aktip, eslidin xitay siyasitini yaqlaydighan quliqi yumshaq imamlarni tallimaydu, ular bu diniy zatlarning idiyisini yaxshi igilep, aldi bilen ularning ichidiki islam diniy muritlirining bekrek hörmitige érishken, uzun yil tebliq qilghan siyasiy geplerni az qilidighan ular teripidin kaj dep qaralghan imani küchlük, milliy héssiyati bar, ghururluq kishilerni asasliq obyékt qilip ömek teshkillep apiriwatidu. Chünki bashqa sadiq wetenperwer kommunist imamlargha pul xejlep aware bolushning orni yoqte" dédi.

Bu ölima yene xitay da'irilirining bu xil wetenperwer zatlar ömiki teshkillep türkümlep xitay ölkilirige ékskursiyige uyushturushtiki meqsiti heqqide toxtilip "ular bizge oxshash imam, ölimalarni nahiye, yézilardin yighip ichkirilerge apiriwatidu, bezilirimiz, ichkiri emes belki ürümchinimu körüp baqmighan möminler, ular belkim bizni xitayning bay bolup ketkinini, igiz ‏- igiz binalirini körüp aghzi échilip bizmu mushulargha egeshsek mushundaq bay bolidikenmiz dep oylaydu dep oylisa kérek, belkim shundaq bolidighanlirimu bardur, emma méning bilishimche, biz u yerlerdiki xelqning turmush sewiyisi tereqqiyati erkinlikini körüp özimizning yurti bilen sélishturup téximu ghezepke kélip qaytip kélimiz" dégech yene hökümetning chiqim qilip bu ölimalarni ziyaretke uyushturushining bikarliq emeslikini tekitlep, bu ziyarettin kéyin qandaq wezipilerge mejburlinidighanliqini éytip berdi.

Ékskursiyidin kéyin tesirat sözlesh

Bu imamning bildürüshige qarighanda, xitay da'iriliri wetenperwer diniy zatlar kursi arqiliq imam, ölimalargha xitayning diniy siyasetlirini ders qilip ötüwatqan bolsa, ékskursiye xuddi praktikigha orunlashturulghan'gha oxshash bolup, bu jeryanda ular tesirat sözlesh, irade bildürüshke oxshash siyasiy idiye jehettin mejburiy ipade bildürüshke uyushturulidiken. Uningdin bashqa mexsus xadimlar, partiyining yaxshi diniy siyasiti bolghachqa siler mushu künlerge érishtinglar, ékiskursiyini axirlashturup shinjanggha qaytqandin kéyin bashqa diniy ölimalarni hemde islam dinigha étiqad qilghuchi ammini ittipaqlashturup, partiyining diniy teshwiqatini yenimu yaxshi qilishqa tirishinglar, shinjangning muqimliqida silerning rolinglar muhim, ögen'genliringlarni emeliyitinglarda körsitinglar" dep tehdit arilash wezipilerni yükligen shundaqla buninggha diniy zatlarni birmu ‏- bir irade bildürgüzgen. Démek xitay hökümiti peqet din'gha étiqad qilghuchilarghila emes din teshwiq qilghuchilargha bésim hem kontrolluqni kücheytiwatqan bolup, xitay hökümiti -2001yili xelqara térrorluqqa qarshi urush bahanisida musulmanlargha qaratqan bu xil bésimni yenimu kücheytken. Shundaqla Uyghur élidiki barliq meschit imamliri türküm ‏- türkümlep siyasiy kurslargha uyushturulghandin bashqa xitayning diniy siyasiti, shinjangning tarixini asas qilghan halda mexsus imtihanlar arqiliq qayta tekshürülüp, imamliq wezipisi belgilenmekte. Ötken ayda xitay hökümiti yene, meschit imamlirining kinishka élishini shert qilip, kinishkisiz imamlarning meschitlerde wezipe ötishige ruxset qilmaydighanliqini qarar qildi. Yeni ular diniy zatlarning diniy penlerdiki sewiyisi emes belki ularning siyasiy idiyisini shert qilip kinishka tarqatmaqta. (Gülchéhre)