Xitay diniy erkinlik weziyiti pewqul'adde endishe qozghawatqan dölet

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Oqughuchilar, ürümchidiki islam inistitutidiki xitay dölet bayriqi ésilghan bir sinipta telim almaqta. AFP

Amérikining xelq'ara diniy erkinlik mesilisige jawabkar bir komitéti charshenbe küni washin'gtonda xelq'ara diniy erkinlik weziyiti heqqide doklat élan qilip, amérika dölet mejlisi we bush hökümitini xitayda diniy erkinlik weziyitining izchil nacharliqi we dindarlarning zerbe bérish nishanigha aylinip qalghanliqi heqqide agahlandurdi.

Xitay "térrorizmgha qarshi urush" ni süy'istimal qildi

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining dölet mejlisi we bush hökümitige yollighan doklatida, xitayning diniy erkinlik mesilisidiki ipadisini nachar we diniy erkinlik weziyiti "pewqul'adde endishe qozghawatqan" dölet, dep körsetti. Xitay, bérma, shimaliy koriye, éritriye, iran, pakistan, se'udi erebistan, sudan, türkmenistan, özbékistan we wéytnam qatarliqlar diniy erkinlik weziyiti "pewqul'adde endishe qozghawatqan" döletler qatarida tilgha élindi. Doklatta, "xitay 2001 - yili 11 - séntebirdin kéyin xelq'ara jem'iyetning térrorchiliqqa qarshi sezgürlikini musulmanlarning diniy pa'aliyitini nazaret qilish we kontrol qilish üchün purset süpitide qollandi" deydu.

Doklatta eskertishiche, xitay hökümiti "Uyghur ölimalirini we taliblirini bezi atalmish qanunsiz heriketliri sewebidin qolgha alghan. Atalmish qanunsiz diniy terbiye merkezlirini pichetligen we saqchilar zor miqdardiki qanunsiz diniy kitablarni musadire qilghan".

Mezkur komitét charshenbe küni axbarat élan qilish yighini chaqirip, xitayni amérika tashqi ishlar ministirliqining "diniy erkinlikke éghir derijide buzghunchiliq qilghan döletler" qara tizimlikige kirgüzüshke chaqirdi. Axbarat élan qilish yighinida diniy erkinlikni boghush siyasitining nishani bolupmu tizimgha aldurmighan yer asti qanunsiz diniy guruhlargha qaritilghanliqini tekitligen komitét komissari richard land, junggoni endishe qozghawatqan döletler tizimlikige élishni tewsiye qildi. Richard land, "komitétimiz junggoni 1999 - yildin béri tekitlep kéliwatqan pewqul'adde endishe qozghawatqan döletler qatarida tilgha élishni dawamlashturidu we komitétimiz tashqi ishlar ministirliqigha xitayni pewqul'adde endishe qozghawatqan döletler tizimlikige kirgüzüshni tewsiye qilidu " dep körsetti.

Réchard land: Uyghur aptonom rayonida, diniy étiqad erkinliki qattiq cheklenmekte.

Xitay 2001 - yili 11 - séntebirdin kéyin xelq'ara jem'iyetning térrorchiliqqa qarshi sezgürlikini musulmanlarning diniy pa'aliyitini nazaret qilish we kontrol qilish üchün purset süpitide qollandi.

Réchard landning eskertishiche, mezkur komitét xitayda 2005 - yili 8 - ayda tekshürüsh élip bérip, xitay hökümitining diniy pa'aliyetlerni izchil türde kontrol qiliwatqanliqini, nazaret astigha éliwatqanliqini we cheklime qoyüwatqanliqini bayqighan. Doklatining Uyghurlar heqqidiki qismida "musulmanlar köp sanliqni igileydighan shinjang Uyghur aptonom rayonida, diniy étiqad erkinliki hökümet da'iriliri teripidin qattiq cheklenmekte. Köp hallarda Uyghur siyasiy öktichilirining tinch herikiti bölgünchilik, diniy esebiylik we térrorluq bilen birleshtürülüp qaralmaqta" dep tekitlen'gen. Komitétning eskertishiche, rayonning weziyiti burundinla nachar bolsimu, lékin xitay siyasiy byurosining yitekchilikidiki térrorluq, bölgünchilik we diniy esebiylikke qarshi turush herikiti Uyghur jem'iyitining siyasiy, ijtima'iy we diniy jehette aktip ezalirini nishanigha alghan. Doklatta, bezi diniy ölimalar we diniy aktiplarning diniy teshwiqat élip barghanliqi üchün uzun muddetlik qamaq jazasi yaki bölgünchilik qilish we jem'iyet muqimliqigha tehdit sélish bilen eyiblinip ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini eskertti.

Richard land, "komitétimiz xitayda tekshürüsh élip bérish jeryanida diniy erkinlik weziyitining izchil türde nacharliqini bayqidi. Junggo hökümet da'iriliri diniy jama'etlerning pa'aliyitini kontrol qilmaqta, nazaret astigha almaqta we ulargha cheklime qoymaqta " deydu.

Diniy erkinlik komitéti 1998 -yili amérika xelq'ara diniy erkinlik qanunining rohi boyiche her qaysi ellerdiki ipade we idiye erkinliki yaki diniy ibadet erkinliki weziyitini közitish üchün qurulghan. Mezkur komitét xitayni her yili diniy erkinlik weziyiti pewqul'adde endishe yaritiwatqan döletler qatarida tilgha élip kelmekte.

Oqutquchilar, proféssorlar, uniwérsitét oqughuchiliri we hökümet xadimliri diniy ibadettin yiraqlashturuldi. Namaz oqush, diniy matériyallarni tarqitish, roza tutush we bashni örtush jazalinish obyéktigha aylandi

Diniy erkinlik komitétining 2005 - yili 8 - ayda xitayni ziyaret qilghan wekiller ömiki Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchigiche barghan idi. Richard landning eskertishiche, ular tekshürüsh jeryanida xitayning diniy erkinlik mesilisi bilen alaqidar yuqiri derijilik emeldarliri we siyaset ijra qilghuchiliri bilen söhbet élip barghan.

Xitayda oxshimighan köz qarashtiki diniy rehberlerning diniy étiqadi sewebidin izchil türde ten jazasigha uchrash, türmige tashlinish we her xil yaman mu'amilige duch kéliwatqanliqini tekitligen richard land, "xitayning wetenperwer diniy jem'iyetlirige tizimlitishni ret qilghan diniy rehberler we dindarlar ziyankeshlikke uchrimaqta "deydu. Richard land, xitayda hökümetning zerbe bérish nishani bolupmu tizimgha aldurmighan yer asti diniy guruhlargha yeni Uyghur musulmanliri, a'ile chérkawliri, tizimgha aldurmighan katoliklar, tibet buddistliri we falun'gong muritlirigha qaritilghanliqini bildürdi.

Oqutquchi – oqughuchilar dindin yiraqlashturulmaqta

Doklatta Uyghur kishilik hoquqi we démokratiye herikitining rehbiri rabiye qadirni tilgha aldi we uning 1999 - yili qolgha élin'ghanda amérika dölet mejlisining tekshürüsh guruppisigha xitay hökümitining shinjangdiki siyasi we diniy siyasitini tenqid qilidighan bir parche xet tapshurmaqchi bolghanliqini eskertti. Doklatta tekitlishiche, "rabiye qadir sürgün'ge heydelgendin kéyin uning ürümchidiki a'ile ezaliri awarichiliqqa uchrighan we nazaret astigha élin'ghan". Xitay hökümitining musulman Uyghur yash ösmürlirige diniy ibadet cheklimisi qoyghanliqini tekitligen doklatta, "oqutquchilar, proféssorlar, uniwérsitét oqughuchiliri we hökümet xadimliri diniy ibadettin yiraqlashturuldi. Namaz oqush, diniy matériyallarni tarqitish, roza tutush we bashni örtush jazalinish obyéktigha aylandi "deydu. Richard landning muxbirlarni kütüwélish yighinida eskertishiche, xitay hökümiti "gerche amérikigha yash ösmürlerning diniy telim - terbiye élishi cheklenmeydu, dep wede qilghan bolsimu, lékin bu cheklime bolupmu shinjang bilen tibette hazirghiche dawam qilmaqta".

Doklatta eskertishiche, xelq'ara diniy erkinlik komitétining ziyaret ömiki Uyghur aptonom rayonini ziyaret qilghanda aptonom rayon da'iriliri yash ösmürlerning 9 yilliq mejburiy ma'aripni tügetmey turup diniy ibadet bilen shughullinishigha yol qoyulmaydighanliqini étirap qilghan. Richard land, xitay hökümitining 2005 - yili 3 - aydin bashlap yolgha qoyghan diniy ishlarni bashqurush belgilimisini tenqidlidi. Richard landning eskertishiche, gerche xitay rehberliri bu belgilimini diniy erkinlikni qoghdash yolidiki muhim qedem dep hésablisimu, lékin mezkur komitét bu belgilime partiye rehberlirining diniy guruhlar we diniy pa'aliyetlerni téximu ching tizginlishini qa'idileshtürdi, dep qarighan. U, amérika hökümitige xitayda qanunning rolini kücheytish, amérika - xitay kishilik hoquqi söhbitini kücheytish, ammiwiy diplomatiyini ilgiri sürüsh, xitaydiki shimaliy koriyilik musapirlarning ehwalini yaxshilash toghrisida sözlishish, kishilik hoquq we diniy erkinlik mesilisi boyiche téxnika yardimini kücheytishni tewsiye qildi. (Erkin)