Amérika tashqi ishlar ministirliqi yilliq kishilik hoquq doklatini élan qildi


2005.02.28

US-CHINA-XINJIANG-REBIYA-66.jpg
2002-Yili 22-féwral küni, rabiye qadir xanimning qizliri (soldin) eqide, kékénos, rahile we rushen amérika dölet mejlisidiki kishilik hoquq yighinida. AFP

Amérika tashqi ishlar ministirliqining yilda bir chiqiridighan kishilik hoquq doklati, pütün dunyadiki kishilik hoquq weziyitini asas qilidighan bolup, 2005 - yilliq mezkur doklatta dunyadiki kishilik hoquq weziyiti nachar döletlerning qatarida xitayning kishilik hoquq ehwalimu alahide tilgha élin'ghan. Doklatta xitayning ötken yildiki kishilik hoquq xatirisining kishini epsuslanduridighanliqi bolupmu Uyghur we tibet qatarliq az sanliq millet rayonliridiki weziyetning yenila nachar halette ikenliki körsitilgen.

Xitayning kishilik hoquq meshghulati yenila, amérika hökümiti eng köngül bölidighan mesililerning biri

Mezkur doklatni élan qilish munasiwiti bilen uyushturulghan muxbirlarni kütiwélish yighinida söz qilghan amérika tashqi ishlar ministirliqining xelq'ara ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri pawla dobri'aniskiy (Paula Dobriansky) amérika hökümitining xitayning kishilik hoquq weziyitige köngül bölidighanliqini bildürdi.

Pawla xanim sözide yene, az sanliq milletler rayonidiki ehwalning nacharliqinimu qisqiche eskertip ötti. Amérika tashqi ishlar ministirliqining mezkur doklatining xitaygha a'it qismidiki irq we az sanliq milletler babida, Uyghur mesilisige alahide orun bérilip, Uyghur élining omumiyüzlik kishilik hoquq weziyiti tonushturulghan.

Sekkiz ayning ichide 50 Uyghurgha ölüm jazasi bérildi

Hemminglargha melum, bizning xitay bilen soda we bashqa keng da'iride alaqimiz bar. Emma bizning munasiwitimizge tosalghu boliwatqan nerse, xitayning kishilik hoquq xatirisi.

Doklatta, ötken yilida xitay hökümitining "bölgünchi" jinayiti bilen Uyghurlarni jazalash hetta ularni ölüm jazasi bilen étip tashlash ehwalini dawamlashturiwatqanliqi körsitilip, xitayning Uyghur élide "qattiq zerbe bérish" herikitini bashlap 2003 - yilighiche bolghan ariliqta 3000 din oshuq délo turghuzghanliqi we mushu sewebtin 3 yüz mingdin köp Uyghurning türmige tashlan'ghanliqi otturigha qoyulghan.

Uningda yene, xitayning ötken yili 1 - aydin 8 - ayghiche bolghan ariliqtila 50 neper Uyghurgha "bölgünchi" dégen jinayet bilen ölüm jazasi bergenliki tekitlinish bilen birge, xitay hökümiti 2003 - yili népaldin qayturup kélip étiwetken Uyghur pa'aliyetchisi shir'elining weqesi qayta tilgha élin'ghan.

Rabiye qadir mesilisi, Uyghur élidiki öz béshimche tutqun qilish herikitining tipik misali

toxti-tuniyaz.jpg
Toxti muzart 2000-yilning béshida héchqandaq asassizla 11 yilliq qamaq jazasigha buyrulghan

Amérika tashqi ishlar ministirliqi mezkur doklatida, rabiye qadir mesilisining Uyghur élidiki xitay hökümiti teripidin élip bériliwatqan öz béshimche tutqun qilish herikitige bir tipik misal bolalaydighanliqini körsitip, buningdin sirt yene xitay türmiliride yétiwatqan tarixchi toxti tuniyaz, yazghuchi abdulgheni memtimin we chet'ellik muxbir bilen körüshkenliki üchün tutup kétilgen dilkesh tiliwaldi qatarliqlarni tilgha aldi.

Doklatta yene, xitay hökümiti Uyghur élidiki siyasiy pikrini tinch yol bilen ipadilimekchi bolghanlar bilen zorawanliqni terghip qilghuchilarni perqlendürmigenliktin, nurghun bigunah kishilerningmu éghir jazalargha uchrap kétiwatqanliqi eskertilip, xitay hökümitining térrorchiliqqa qarshi urushni siyasiy we diniy köz qarishini tinch yolda ipadilewatqan Uyghur xelqini basturushqa ishlitiwatqanliqi körsitilgen.

Xitay hökümitining ötken yili Uyghur élide xitay tili oqutushini ilgiri sürüsh üchün 75 milyon yu'en'ge yéqin mexsus pul ajratqan. Uyghurlar kimlik höjjetliride xitayche pinyin ishlitish telep qilin'ghan.

Mezkur doklatning irq we az sanliq milletler heqqidiki qismida, Uyghur éli, tibet we ichki mongghol qatarliq jaylarda az sanliq milletlerni kemsitish ehwalining bir qeder éghirliqi, bolupmu buning Uyghur élide roshen ipadilinip, Uyghurlar özlirining tupriqida xitay bilen teng xizmet pursitige érishelmeydighanliqi shundaqla hökümetning barliq imtiyazliridin peqet xitaylar toluq behrimen bolidighanliqi tilgha élin'ghan. Doklatta körsitilishiche yene, xitay aqqun ishchilirining Uyghur élige kélish sür'iti barghanséri tizlep, 20-30 yilning aldida ürümchidiki nopusning 20٪i xitay bolghan bolsa, hazir xitaylar nopusi 80٪ ni igiligen.

Xitay ötken yili Uyghur élidiki xitay tili oqutushi üchün 75 milyon yu'en ajratti

Amérika tashqi ishlar ministirliqi bu doklatida yene, xitay hökümiti gerche Uyghur élide az sanliq milletler ma'aripini yolgha qoysimu, emma xitay tilining hökümet, soda we akadimiyidiki monopolluqining az sanliq millet mekteplirini püttürgen oqughuchilarni tebi'iyla paydisiz ehwalgha qoyghanliqini tekitlep, buningdin sirt yene, xitay hökümitining ötken yili Uyghur élide xitay tili oqutushini ilgiri sürüsh üchün 75 milyon yu'en'ge yéqin mexsus pul ajratqanliqini otturigha qoyghan.

abduxelil-abdumijit-150.jpg
Ghulja weqesining asasliq qatnashquchiliridin biri - abdujélil abdumijit 2000 - yili 15 - öktebir küni chapchal türmiside qiynap öltürülgen.

Doklatning xitaylar heqqidiki qismida xitayning omumiyüzlik kishilik hoquq weziyiti we Uyghur mesilisidin sirt, tibet, falun'gong mesililiri hemde xongkong we makaw qatarliq jaylardiki ehwallarmu ayrim tonushturulghan. Xitayning kishilik hoquq weziyiti heqqide toxtalghan amérika tashqi ishlar ministirliqining démokratiye, kishilik hoquq we emgek ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri maykél kozak, kishilik hoquq mesilisining xitay-amérika munasiwetliride muhim orunda turidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

"Hemminglargha melum, bizning xitay bilen soda we bashqa keng da'iride alaqimiz bar. Emma bizning munasiwitimizge tosalghu boliwatqan nerse, xitayning kishilik hoquq xatirisi".

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 196 döletning kishilik hoquq weziyitini küzitidu

Maykél kozak yene, amérika hökümitining xitayda kishilik hoquqni ilgiri sürüsh üchün pa'aliyet élip bériwatqan shexslerge biwaste yardem qiliwatqanliqini bildürdi.

Biz xitay hökümitining amérika tashqi ishlar ministirliqi chiqarghan bu doklatqa bolghan inkasini igilesh üchün xitayning amérikida turushluq bash elchixanisigha téléfon qilghan bolsaqmu, lékin ular buninggha jawap bérishtin özini tartti.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 2005 - yilliq bu doklatida, xitaydin sirt yene, shimaliy koriye, iran, misir, sudan we süriye qatarliq döletlerdiki kishilik hoquq depsendichiliklirini otturigha qoyghan. Amérika tashqi ishlar ministirliqi pütün dunyada jem'iy 196 döletning kishilik hoquq weziyitini közitip turidu.(Peride)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.