Doktor ömer qul: sherqiy türkistanliqlar azadliqqa intilidighan, asaretni qobul qilmaydighan bir millet

U yene, sherqiy türkistandiki zulum pelestindiki zulumdin 10 hesse artuq ikenlikini, sherqiy türkistan zémini xitayning emeslikini, sherqiy türkistan mesilisini anglitish her qandaq bir wijdanliq insanning mejburiyiti ikenlikini otturigha qoydi.

“Turandiki bichare weten sherqiy türkistan” dégen yighinda söz qilghan, istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqat institutining tarix bölüm oqutquchisi doktor ömer qul ependi mundaq dédi: sherqiy türkistan asiyaning qelbi,sherqiy türkistan mesilisi xitayning birla mesilisi emes, xitayning tibet mesilisi, ichki mongghul mesilisi, teywen mesilisi we xongkong mesilisi dégen'ge oxshash mesililiri bar, bu mesililerning biri sherqiy türkistan mesilisi. 1949-Yili xitayda kommunist partiyisi hakimiyetni qolgha alghandin kéyin, gomindang hakimiyiti teywenni merkez qilghan halda hakimiyitini qoghdap kelmekte we pütün xitaygha hökümranliq qilish özlirining qolida ikenlikini dawa qilidu. Mundaqche éytqanda, xitay mesile körülgen bir dölet.

RFA

Sherqiy türkistanning istratégiyilik ehmiyiti

Doktor ömer qul sözide, sherqiy türkistanning istratégiyilik ehmiyiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: sherqiy türkistan xitayning gherbke chiqish nuqtisi hésablinidu, xitay üchün sherqiy türkistan intayin ehmiyetlik, shuning üchün xitay sherqiy türkistanni qoldin bérishni hergiz xalimaydu. Eger sherqiy türkistan xitayning ilkidin chiqip ketse, xitay marakko déngiz boghuzidin ötüshke mejbur bolidu, marakko boghuzi 850 kilométirliq bir boghuzi bolup, sherqiy türkistan xitayning ilkidin chiqip ketken teqdirde xitay gherbke chiqish üchün bu boghuzdin ötüshke mejbur bolidu. Bu boghuz malayshiya we hindonéziye otturisidiki bir jughrapiye we bek uzaq bir déngiz yoli, shuning üchün sherqiy türkistan istratégiye jehette intayin ehmiyetlik.

Sherqiy türkistan xitayning emeslikining ispatliri

Doktor ömer qul sözide yene, sherqiy türkistan zémini xitayning emeslikini tarixi pakitlar ispatlaydighanliqini tilgha élip mundaq dédi: xitaylar sherqiy türkistan zéminini özlirining qedimi yurtliridin biri dep dawa qilidu, emma biz tarixchilar shuni bilimizki, xitayning qedimi yurtliri seddichin sépilning ichidiki rayonlarni ipadileydu. Bu menada bügünki künde seddichin sépili sherqiy türkistan jughrapiye chégrasining sirtigha jaylashqan. Ularning yalghanchi ikenlikini seddichin sépili arqiliq ipadileymiz. Sherqiy türkistan zémini xitayning emeslikini yene bir ispati, 1863-yili sherqiy türkistan xelqi azadliq herikiti bashlighan bolup, bu heriketbedewletning bashchiliqida musteqil bir dölet qurush bilen netijilen'gen. Emma xitayning aldamchiliqi, hiyle-neyrengliri bilen bu hakimiyet yene aghdurulup tashlan'ghan, xitaylar 1884-yili 11-ayning 18-küni xitay parlaméntning qarar élishi bilen sherqiy türkistan xitayning 19-ölkisi dep élan qilghan we sherqiy türkistanning ismini “Shinjang” dégen namgha özgertken, “Shinjang” dégen “Yéngi qolgha keltürülgen zémin” dégen menini ipadileydu, bumu sherqiy türkistan zéminining xitaylarning emeslikini ispatlaydu. Hazir xitaylar bu isimni qoyghanliqigha pushayman qiliwatidu. Chünki bu isimning menisi sherqiy türkistan zéminining xitaylar emeslikini körsitidu.Biz xitaylardin shuni sorishimiz kérekki, eger sherqiy türkistan rastinila silerning qedimi zémininglar bolsa, néme üchün shinjang dep isim qoydunglar? démek xitaylar öz-özini yalghanchi körsitiwatidu!

Sherqiy türkistandiki zulum pelestindiki zulumdin 10 hesse artuq

Doktor ömer qul sözining dawamida, Uyghurlarning hazir duch kéliwatqan qiyinchiliqliri we xitaylarning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini anglatti we sherqiy türkistandiki zulum pelestindiki zulumdin 10 hesse artuq ikenlikini ipadilep mundaq dédi: pelestinde zulum bar, qetli'am bar, emma sherqiy türkistandiki zulum pelestindiki zulumdin 10 hesse artuq. Pelestin'ge alaqidar bir yighin échilghan haman nechche ming insan xewer tapidu, axbaratchilar, yüzligen radi'o-téléwiziye qanalliri neq meydandin xewer tarqitidu, emma sherqiy türkistanda yüz bériwatqan weqe we hadisilerni epsuslinarliq bilen dunya jama'itige yéterlik anglitalmaywatimiz. Türkiyidimu buninggha alaqidar héch qandaq bir pa'aliyet qilalmaywatimiz. Sherqiy türkistan'gha alaqidar qilishqa tégishlik xizmetlerning 100 din birinimu qilmaywatimiz dep oylaymen. Sherqiy türkistandin chiqqanlar bir shekilde hör dunyada sherqiy türkistan mesilisini anglitishqa gheyret qiliwatidu. Emma sherqiy türkistanda yashawatqanlar buningdin ilgiri manju impératorluqi we gomindang hakimiyiti teripidin zulum we bésimlargha uchrighan idi. 1949-Yildin bashlap xitay kommunistlarning zulum we bésimigha uchrawatidu.

Sherqiy türkistanliqlar heqsizliqqa qarshi turush mejburiyitini ada qilish yolida qetli qilindi

Sherqiy türkistanliqlar azadliqqa intilidighan, azadliqni yaxshi köridighan, asaret astida qélishni xalimaydighan bir millet. Shuning üchün tarixtin buyan azadliq herikiti qilip keldi. Yéqin tarixqa qaraydighan bolsaq, 1990-yili, 1997-yili, 2000-yili we eng axirida 2009-yili xitayning heqsizliqlirigha qarshi küresh qildi. “Heqsizliqqa qarshi sükütte qalghan insanlar tilsiz sheytan” deydighan hékmetlik söz bar, sherqiy türkistanliqlar heqsizliqqa qarshi turush mejburiyitini ada qilish üchün 2009-yili ürümchide qozghaldi, netijide nechche minglighan insan qetli qilindi.

Sherqiy türkistan mesilisini anglitish wijdani mejburiyet

Doktor ömer qol sözining axirida Uyghur mesilisini anglitish we bu mesilige köngül bölüsh her qandaq bir wijdanliq insan üchün boynidiki mejburiyet ikenlikini ipadilep mundaq dédi: men insanlardin shuni iltimas qilimenki, sherqiy türkistan mesilisini ögineyli we bashqilargha anglitayli, a'ilimizdin bashlap yéqinlirimizgha, etrapimizdikilerge sherqiy türkistan mesilisini anglitayli,bügünki künde sherqiy türkistanda yüz bériwatqan heqsizliqlar dunyaning köz aldida bolsimu héchkim uninggha qarshi chiqmidi. Men heqiqet bilen batilning otturisida küresh qilishqa eqide baghlighan bir insanmen, wijdani bar her qandaq bir insan üchün sherqiy türkistan mesilisini anglitish, bu mesilige köngül bölüsh boynimizdiki mejburiyet dep oylaymen.