Америка дөләт мәҗлис әзалири хитай һөкүмитиниң мусапирларға тутқан муамилисини әйиблиди

Йеқинда хитайға қечип кәлгән 30 ға йеқин шималий корийилик мусапирниң хитай һөкүмити тәрипидин қайтурулуш хәвпи астида туруватқанлиқи америка дөләт мәҗлис әзалири вә бир қисим кишилик һоқуқ органлирини һәрикәткә кәлтүрди. Дүшәнбә күни америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитети җиддий йиғин чақирип, хитайни хәлқаралиқ қанунларға риайә қилип, мусапирларни шималий корийигә қайтурмаслиққа вә уларға инсандәк муамилә қилишқа чақирди.

Мәзкур йиғинда киристофер симис, едвард ройс қатарлиқ мәҗлис әзалири, хәлқара кәчүрүм тәшкилати, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң вәкиллири вә илгири шималий корийидин қечип кәлгән вә һазир америкида яшаватқан шималий корийилик мусапирлар вәкиллири қатнишип гуваһлиқ бәрди. Йиғинда алди билән дөләт мәҗлис әзаси вә хитай ишлири комитети башлиқи киристофер симис сөз қилди. У сөзидә алди билән мусапирлар қануниниң 33-маддисида наһайити очуқ қилип, “һәрқандақ бир дөләтниң бир мусапирни миллити, дини, аит гурупписи яки сиясий пикирлири түпәйлидин һаяти вә әркинлики хәвпкә учрайдиған дөләткә һәрқандақ бир сәвәб билән қайтуруп беришигә болмайду” дәп бәлгиләнгәнликини әскәртип өтти. У, бу шималий корийиликләр әгәр қайтурулған тәқдирдә уларниң тән җазаси вә һәтта өлүм җазасиға учраш еһтималлиқи барлиқини билдүрүп: “шималий корийә лидири ким җуңун сабиқ лидир ким җуңилниң өлүми сәвәбидин елан қилинған 100 күнлүк матәм мәзгилидә қечишқа урунған кишиләрни 3 әвладини қошуп қурутуветиш билән тәһдит қилған. Шуни очуқ қилип ейтимәнки, мән униң шундақ қилидиғанлиқиға ишинимән” деди.

2010-Йили америка дөләт ишлири министирлиқи тәрипидин елан қилинған доклатта ейтилишичә, шималий корийидин хитайға қечип келип йошурунуп йүргән мусапирларниң сани 30-50-миң әтрапида болуп, бу мусапирлар хитайға қечип кәлгәндин кейинму давамлиқ һалда қорқунч вә хәвп ичидә яшайдикән. Икки тәрәп арисидики келишимгә асасән шималий корийигә қайтуруп берилгән мусапирларниң шималий корийә даирилири тәрипидин тән җазасиға учриғанлиқи, қейин-қистаққа вә мәҗбурий әмгәккә елинғанлиқи вә һәтта җинсий зораванлиққа учриғанлиқи мәлум. Киристофер симис сөзидә хитай даирилириниң шималий корийилик мусапирларниң мусапирлиқ салаһийитини рәт қилип, уларни “қанунисиз иқтисадий көчмәнләр” дәп келиватқанлиқини әскәртти вә хитайни хәлқара мусапирлар қануниға еғир һалда хилаплиқ қилиш билән әйиблиди.

Шималий корийә әркинлик фондиниң башлиқи сузан ханимниң йиғинда гуваһлиқ беришичә, хитай даирилири һечқандақ башқа кишилик һоқуқ органлири яки хәлқаралиқ ярдәм тәшкилатлириниң хитайға берип шималий корийилик мусапирлар үстидә тәкшүрүш елип беришиға йол қоймай кәлгән. Әмма буниң әксичә, шималий корийиниң тәкшүргүчи хадимлириниң хитайға берип, мусапирларни тәкшүрүши, уларни җазалиши вә уларни ялап кетишигә йол қойған. Сузан ханим хитай һөкүмитиниң бундақ қилишидики сәвәб һәққидә мундақ дәйду: “хитай һөкүмити әгәр бу мусапирларни җәнубий корийигә саламәт өткүзүвәтсә, техиму көп мусапирниң хитайға келишидин әндишә қилиду. Әмма хитайниң бу қилмиши ким җуңунниң дөләтниң шараитини яхшилаш үчүн һечқандақ бир қәдәм атмаслиқиға пайдилиқ шараит яритип бериду-дә, нәтиҗидә шималий корийә мусапир ишләпчиқиришни давам қилиду”. Сузан ханим сөзиниң давамида, шималий корийиликләрниң қачан өз дөлитидә вәзийәт яхшиланмиғучә қайтурулмаслиқи керәкликини әскәртип, һәрқайси дөләтләрни шималий корийилик мусапирлар мәсилисигә диққәт қилишқа чақириду.

Мәзкур йиғинда һәрқайси гуваһлиқ бәргүчиләрниң һәммиси дегүдәк бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә шундақла америкиға охшаш дөләтләрниң хитайға кишилик һоқуқ хатирисини яхшилаш һәққидә йетәрлик бесим ишләтмигәнликини шикайәт қилған. Улар буни, хитайда мушуниңға охшаш вә башқа кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң давамлиқ тәкрарлинишиға сәвәб болуватқан амилларниң бири, дәп көрсәткән. Дөләт мәҗлис әзаси кирстофер симис өз сөзидә б д т ниң мусапирлар мәсилисидә хитайға пәқәт бир қанчә еғиз агаһландуруп қоюш биләнла болди қилмай, җиддий вә әмәлий қарарларни елиши керәкликини билдүргән болса, америка худсон тәтқиқат институтиниң пешқәдәм тәтқиқатчиси майкил хорвиз әпәндиму б д т ни өз вәзиписини иҗра қилмаслиқ билән әйибләйду. Майкил әпәнди сөзидә б д т ни хитайдики мусапирлар мәсилиси вә шуниңға охшаш башқа кишилик һоқуқ мәсилилиригә пассип муамилә қилиш билән тәнқид қилиду вә “б д т вәзийәттә түптин өзгәртиш ясаш имканиға игә” дәп әскәртиду. Майкил әпәнди йәнә америкиниң һазирқи бир қисим дөләт мәҗлис әзалири вә һөкүмәт әзалирини “кишилик һоқуқ мәсилисидики мәйдани ениқ болмаслиқ” билән тәнқид қилиду. У, кишилик һоқуқниң америкиниң ваз кечип болмас қиммәт қариши икәнликини, америкиниң өз принсиплирида чиң туруп, хитай билән болған һәрқандақ бир сөһбәттә чоқум алди билән кишилик һоқуқ мәсилисини оттуриға қоюши керәкликини қайта-қайта тәкитләйду.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати америка ишханисиниң директори т кумар әпәнди алдимиздики күнләрдә америка-хитай истратегийә вә иқтисад сөһбити вә кишилик һоқуқ сөһбитидин ибарәт икки муһим учришишниң өткүзүлидиғанлиқини әслитип, обама һөкүмитини мусапирлар мәсилиси вә хитайниң башқа кишилик һоқуқ мәсилилирини яхшилаш һәққидә хитайға җиддий бесим ишлитишкә чақирди.

Хитай һөкүмити илгирики йилларда чәтәлләргә қечип чиққан уйғур мусапирлар мәсилисидиму көп қетим тәнқидкә учриған. Хитай һөкүмити оттура асия әллиригә охшаш қошна дөләтләргә қечип чиққан уйғур мусапирларни бу дөләтләргә бесим ишлитиш вә яки башқа йоллар арқилиқ қайтуруп әкәтмәктә. Қайтуруп кетилгән мусапирлар бәзилири еғир түрмә җазалириға вә өлүм җазалириға учриған болса, бәзилириниң ақивити пүтүнләй ениқсиз. Йеқиндин буян йәнә, хитай даирилириниң ғәрб әллиридә мусапир болуп яшаватқан уйғурларниң аилә-тавабатлирини издәп уларни биарам қиливатқанлиқиму ашкариланмақта.