Amérika dölet mejlis ezaliri xitay hökümitining musapirlargha tutqan mu'amilisini eyiblidi

Yéqinda xitaygha qéchip kelgen 30 gha yéqin shimaliy koriyilik musapirning xitay hökümiti teripidin qayturulush xewpi astida turuwatqanliqi amérika dölet mejlis ezaliri we bir qisim kishilik hoquq organlirini heriketke keltürdi. Düshenbe küni amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti jiddiy yighin chaqirip, xitayni xelq'araliq qanunlargha ri'aye qilip, musapirlarni shimaliy koriyige qayturmasliqqa we ulargha insandek mu'amile qilishqa chaqirdi.

Mezkur yighinda kiristofér simis, édward roys qatarliq mejlis ezaliri, xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish teshkilatining wekilliri we ilgiri shimaliy koriyidin qéchip kelgen we hazir amérikida yashawatqan shimaliy koriyilik musapirlar wekilliri qatniship guwahliq berdi. Yighinda aldi bilen dölet mejlis ezasi we xitay ishliri komitéti bashliqi kiristofér simis söz qildi. U sözide aldi bilen musapirlar qanunining 33-maddisida nahayiti ochuq qilip, “Herqandaq bir döletning bir musapirni milliti, dini, a'it guruppisi yaki siyasiy pikirliri tüpeylidin hayati we erkinliki xewpke uchraydighan döletke herqandaq bir seweb bilen qayturup bérishige bolmaydu” dep belgilen'genlikini eskertip ötti. U, bu shimaliy koriyilikler eger qayturulghan teqdirde ularning ten jazasi we hetta ölüm jazasigha uchrash éhtimalliqi barliqini bildürüp: “Shimaliy koriye lidiri kim jung'un sabiq lidir kim jung'ilning ölümi sewebidin élan qilin'ghan 100 künlük matem mezgilide qéchishqa urun'ghan kishilerni 3 ewladini qoshup qurutuwétish bilen tehdit qilghan. Shuni ochuq qilip éytimenki, men uning shundaq qilidighanliqigha ishinimen” dédi.

2010-Yili amérika dölet ishliri ministirliqi teripidin élan qilin'ghan doklatta éytilishiche, shimaliy koriyidin xitaygha qéchip kélip yoshurunup yürgen musapirlarning sani 30-50-ming etrapida bolup, bu musapirlar xitaygha qéchip kelgendin kéyinmu dawamliq halda qorqunch we xewp ichide yashaydiken. Ikki terep arisidiki kélishimge asasen shimaliy koriyige qayturup bérilgen musapirlarning shimaliy koriye da'iriliri teripidin ten jazasigha uchrighanliqi, qéyin-qistaqqa we mejburiy emgekke élin'ghanliqi we hetta jinsiy zorawanliqqa uchrighanliqi melum. Kiristofér simis sözide xitay da'irilirining shimaliy koriyilik musapirlarning musapirliq salahiyitini ret qilip, ularni “Qanunisiz iqtisadiy köchmenler” dep kéliwatqanliqini eskertti we xitayni xelq'ara musapirlar qanunigha éghir halda xilapliq qilish bilen eyiblidi.

Shimaliy koriye erkinlik fondining bashliqi suzan xanimning yighinda guwahliq bérishiche, xitay da'iriliri héchqandaq bashqa kishilik hoquq organliri yaki xelq'araliq yardem teshkilatlirining xitaygha bérip shimaliy koriyilik musapirlar üstide tekshürüsh élip bérishigha yol qoymay kelgen. Emma buning eksiche, shimaliy koriyining tekshürgüchi xadimlirining xitaygha bérip, musapirlarni tekshürüshi, ularni jazalishi we ularni yalap kétishige yol qoyghan. Suzan xanim xitay hökümitining bundaq qilishidiki seweb heqqide mundaq deydu: “Xitay hökümiti eger bu musapirlarni jenubiy koriyige salamet ötküzüwetse, téximu köp musapirning xitaygha kélishidin endishe qilidu. Emma xitayning bu qilmishi kim jung'unning döletning shara'itini yaxshilash üchün héchqandaq bir qedem atmasliqigha paydiliq shara'it yaritip béridu-de, netijide shimaliy koriye musapir ishlepchiqirishni dawam qilidu”. Suzan xanim sözining dawamida, shimaliy koriyiliklerning qachan öz dölitide weziyet yaxshilanmighuche qayturulmasliqi kéreklikini eskertip, herqaysi döletlerni shimaliy koriyilik musapirlar mesilisige diqqet qilishqa chaqiridu.

Mezkur yighinda herqaysi guwahliq bergüchilerning hemmisi dégüdek birleshken döletler teshkilati we shundaqla amérikigha oxshash döletlerning xitaygha kishilik hoquq xatirisini yaxshilash heqqide yéterlik bésim ishletmigenlikini shikayet qilghan. Ular buni, xitayda mushuninggha oxshash we bashqa kishilik hoquq depsendichiliklirining dawamliq tekrarlinishigha seweb boluwatqan amillarning biri, dep körsetken. Dölet mejlis ezasi kirstofér simis öz sözide b d t ning musapirlar mesiliside xitaygha peqet bir qanche éghiz agahlandurup qoyush bilenla boldi qilmay, jiddiy we emeliy qararlarni élishi kéreklikini bildürgen bolsa, amérika xudson tetqiqat institutining péshqedem tetqiqatchisi maykil xorwiz ependimu b d t ni öz wezipisini ijra qilmasliq bilen eyibleydu. Maykil ependi sözide b d t ni xitaydiki musapirlar mesilisi we shuninggha oxshash bashqa kishilik hoquq mesililirige passip mu'amile qilish bilen tenqid qilidu we “B d t weziyette tüptin özgertish yasash imkanigha ige” dep eskertidu. Maykil ependi yene amérikining hazirqi bir qisim dölet mejlis ezaliri we hökümet ezalirini “Kishilik hoquq mesilisidiki meydani éniq bolmasliq” bilen tenqid qilidu. U, kishilik hoquqning amérikining waz kéchip bolmas qimmet qarishi ikenlikini, amérikining öz prinsiplirida ching turup, xitay bilen bolghan herqandaq bir söhbette choqum aldi bilen kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushi kéreklikini qayta-qayta tekitleydu.

Xelq'ara kechürüm teshkilati amérika ishxanisining diréktori t kumar ependi aldimizdiki künlerde amérika-xitay istratégiye we iqtisad söhbiti we kishilik hoquq söhbitidin ibaret ikki muhim uchrishishning ötküzülidighanliqini eslitip, obama hökümitini musapirlar mesilisi we xitayning bashqa kishilik hoquq mesililirini yaxshilash heqqide xitaygha jiddiy bésim ishlitishke chaqirdi.

Xitay hökümiti ilgiriki yillarda chet'ellerge qéchip chiqqan Uyghur musapirlar mesilisidimu köp qétim tenqidke uchrighan. Xitay hökümiti ottura asiya ellirige oxshash qoshna döletlerge qéchip chiqqan Uyghur musapirlarni bu döletlerge bésim ishlitish we yaki bashqa yollar arqiliq qayturup eketmekte. Qayturup kétilgen musapirlar beziliri éghir türme jazalirigha we ölüm jazalirigha uchrighan bolsa, bezilirining aqiwiti pütünley éniqsiz. Yéqindin buyan yene, xitay da'irilirining gherb elliride musapir bolup yashawatqan Uyghurlarning a'ile-tawabatlirini izdep ularni bi'aram qiliwatqanliqimu ashkarilanmaqta.