Dunya türk munbiri yighinining xitapnamisi

Süret, 2010 ‏ - yili 10 ‏ - ayning 21 ‏ - 22 ‏ - künliri istanbulda échilghan dunya türk munbiri yighinida, tasam reisi sulaymen sensoy soz qiliwatqan körünush.

Yighin'gha ezerbeyjan muhajirlar ishliri ministiri. Kosowa muhit asrash ministiri, türk kéngesh hey'iti bash katipi, türki döletler parlamént ezaliri birlikining bash katipi, türksoy xelq'ara türk medeniyet teshkilatning bash katipi, tashqi türkler we qérindash xelqler ministirliki, yighinni közitish üchün qatnashqan diplomatlar we axbaratchilar qatnashti.

Yighinda, qazaqistan kéngesh palata ezasi gheribullah esim ependi söz qilip, türkiy jumhuriyetlerning musteqilliqqa érishidighanliqi heqqide mustapa kamal atatürkning 1930 ‏ - yillarda, türkiye sirtidiki türklerning bir küni choqum musteqil bolidu dégen sözining emeliyleshkenlikini xatiriletti.

Gheribullah esim türkler otturisidiki birlishishining özbékistanningmu qétilishi bilen téximu küchiyip dawam qilish kéreklikini bildürdi. U yene mundaq dédi: "biz qérindash we dost dégen oqumni ortaq bir sho'ar qilip, hemmimiz bu sho'arning etrapigha toplinishimiz kérek. Undaq bolmaydiken bizmu ejdadlirimiz ishligen xatani tekrarlighan bolimiz. Ejdadlirimiz qérindashliq we dostluqtin uzaqliship xatalashti we bölündi."

RFA Photo / Arslan

Bu yighinda türk dunyasigha alaqidar 7 türlük qarar élin'ghan bolup bu qararlar, türk dunyasi munbirining istanbul xitapnamisi dégen nam bilen türk'asiya istratégiye tetqiqat merkizining resmi tor sehipisi arqiliq élan qilindi.

Bu qararlar töwendikiche:

1‏ - Rayonluq we xelq'araliq mesililerning türk dunyasigha körsetken tesiri. Türk dunyasidiki ammiwi teshkilatlar we ammiwi teshkilatlarning tereqqiyatigha tosalghu boliwatqan mesililerni hel qilish. Telim ‏ - terbiye, ilim ‏ - pen we medeniyet sahelerde hemkarlishish we ammiwi teshkilatlarning roli. Ejnebiy düshmenlik, jem'iyettin chetke qéqilish we sürgündiki türkler. Nöwettiki weziyette türk medeniyet sahesi, ijtima'iy we iqtisadiy jehette hemkarlishish we resmi organ tesis qilish.

2‏ - Yighin'gha qatnashqan kishi we yaki teshkilat ‏ - organlar hem öz döliti, hem türk dunyasining ortaq menpe'eti üchün birlikte xizmet qilish. Bu yighinda élin'ghan qararlarning, türkiy jumhuriyetler teripidin qurulghan 'türk kéngesh hey'iti', tashqi ishlar ministirliki, dölet we hökümet ministirlar teripidin échilghan yighinigha, tashqi türkler we qérindash xelqler ishliri ministirliki qatarliq dölet organliri we teshkilatlargha sunush qarar qilindi.

3‏ - Dunya türk munbiri yighinigha qatnashqan pütkül shexs we organlar arisida öz‏ - ara tesir da'irisi keng we küchlük bir xelq'araliq uchur alaqe munasiwitining qurulushi, bu munasiwet bilen hemkarliq we alaqilishish meqsitide türk dunyasi munbiri nami astida, türk, in'giliz, özbék, qirghiz, ezerbeyjan we qazaq qatarliq tillarda bir tor sehipisi layihiyilesh.

4‏ - Dunya türk munbiri nam astida yene aqsaqallar guruppisi we uchur - alaqe guruppisi qurush. Bu guruppilarning eng az her yili bir qétim toplinip yighin échish.

5‏‏‏‏ - Dunya türk munbirining resmiylishish üchün qarar qilghuchilargha we türk kéngesh hey'iti qatarliq xelq'araliq organlarning xizmetlirige töhpe qoshush. Türk kéngesh hey'iti we tashqi türkler qérindash xelqler ishliri ministirliki bilen birlikte, munasiwetler döletlerning ministirliki bilen kéngesh élip bérish.

6‏ - Dunya türk munbiri ichide, atalmish erméniye qirghinchiliqi, qarabaghning ishghaliyitige xatime bérilish, xelq'araliq jinayet we térrorluq. Düshmenlik we chetke qéqilish qatarliq küchiyiwatqan tehdit we xewpler heqqide ortaq hemkarlishish. Siprus, ahiska we qirim türklerning ana yurtlirigha qaytishi.

7‏ - Dunya türk munbiri yighinini her yili bir qétim uyushturush we bu munberge qatnashqan döletlerdin xalighan bir döletning bu munberge sahibxaniliq qilalaydighanliqi qarar qilindi. Bu munasiwet bilen kéler yili ötküzülmekchi bolghan dunya türk munbiri yighinigha, ezerbeyjan muhajirlar ishliri ministiri nazim ibrahimofning telep qilishi bilen 2011 ‏- yili 10 - ayning otturlirida bakuda échilishi qarar qilindi. We yene dunya türk munbiri idare qilish üchün bash katibatliqning istanbulda échilishi qarar qilindi.

Biz, bu yighinni uyushturghan türk'asiya istratégiye tetqiqat merkizining re'isi sulayman shensuyning pikir ‏ - qarashlirini alduq.

Sulayman shensoy ependi, bu yighinning türk dunyasining bir parchisi bolghan Uyghurlargha qandaq payda élip kélidu? dégen so'alimizgha jawap bérip mundaq dédi: "dunya türk munbiri yighini, bu sahede uyushturulghan tünji yighin hésablinidu. Dunya türk munbiri, türk tilida sözlishidighan döletler teripidin qurulghan 'türk kéngesh hey'iti' teshkilatigha we sürgündiki türki teshkilatlarning resmilishishige töhpe qoshush üchün tirishiwatidu. Hem türkiy döletlerning, ijtima'iy we siyasiy saheliride resmiy organ'gha aylinishqa we sürgündiki türkiy xelqlerning pütkül dunyada resmiy organ'gha aylinishi üchün xizmet qilip kelmekte. Dunyadiki pütkül türklerning öz ‏ - ara uchur ‏ - alaqe qilish we munasiwet qurushta, küchlük bir basquchqa yüksilishige töhpe qoshush üchün tirishchanliq qiliwatidu. Shübhisizki, türkiye we dunyadiki bashqa musteqil türkiy döletler we sürgünde yashawatqan türkler qanchilik küchlük bolsa, sherqiy türkistanning kishilik hoquq depsendichliklirige alaqidar asasiy mesililirining hel bolush jehette xitay dölitige téximu démokratik we xelq'araliq bésim qilalaydu. Bu jehette ularning depsende qilin'ghan qanuni heq hoquqlirini qayturup élishi, hazirqi kishilik hoquq mesililirining xatime bérilishi üchün we kishilik hoquqlirigha ige bolush jehette yardem qilidu. Dunyada hem türkiy döletler we sürgünde yashawatqan türklerdin ibaret chong bir küch bar, bu küch qanchilik küchlinip sistémiliq bir organ'gha aylan'ghanda, shübhisiz bu, sherqiy türkistan'ghimu ijabiy tesir körsitidu."

Biz yene bu yighin'gha bashtin ‏ - axir qatnashqan dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi siyit tumtürkning bu yighin heqqidiki pikir qarashlirini alduq.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.