D u q we xelq'ara jama'et xitayning Uyghurlargha qaratqan ölüm jazasini eyiblimekte

2009 ‏- Yili 12 - öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, süret, shu 7 uyghurning biri, ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yashning sot üstidiki süriti.

"5 - Iyul ürümchi weqesi"din kéyin, xitay shu künki namayishqa qatnashqan Uyghurlargha nisbeten ölüm jazasi, muddetsiz qamaq jazasi qatarliq eng éghir bolghan jazalash tedbirlirini qolliniwatqan bolup, dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizining melumatidin melum bolushiche, 2009 - yili 12 - ayning 23 - künige qeder, xitay 5 - iyul ürümchi weqesi munasiwiti bilen 6 qétim sot échip, jem'i 63 ademge höküm élan qilghan.

Bularning ichide ölümge höküm qilin'ghan Uyghurlarning sani 28 neper bolup, bularning 10 nepirining ölüm jazasi ijra qilinip bolghan. Muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlarning sani 15 neper, muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlarning sani 20 neper bolghan.

Dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizining mes'uli ümid agahi ependi bügün ziyaritimizni qobul qilip, xitay intérnét we téléfon alaqilirini qamal qiliwalghan, wetendin uchur élish tes bolup kétiwatqan mushundaq qiyin shara'it astida, 5 - iyul weqesidin buyan xitay hökümiti teripidin öltürülüwatqan, xitay türmiliride ziyankeshlikke uchrawatqan Uyghurlarning emeliy sanini élish üchün barliq tirishchanliqlarni körsitiwatqanliqini bayan qildi.

 Bügün dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependimu radi'omiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, xitayning xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisige qol qoyghan dölet turuqluq, Uyghurlarni xelq'ara qanun'gha xilap halda, héchqandaq adwokatsiz halda, ulargha özlirini aqlash pursitimu bermey ölüm jazasi qatarliq éghir jazalar bilen jazalishini dunya Uyghur qurultiyi namidin qattiq eyiblidi.

Dilshat rishit ependi, xitay hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan bu xil qanliq basturushigha nisbeten, kishilik hoquq we démokratiyini muqeddes bilidighan dunya jama'etchilikini, xitaygha bu xil qirghinchiliqni toxtitish heqqide bésim ishlitishke chaqirish bilen bille, xitay hökümitining basturush we qirghinchiliq arqiliq mesilini hel qilalmaydighanliqini, xitayning Uyghur xelqining heqiqaniy telipini qanliq basturush arqiliq bu zéminni tinchitish meqsitige hergiz yételmeydighanliqini otturigha qoydi.

Dilshat rishit ependi yene, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bu xil qanliq basturush qilmishigha nisbeten, dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi bolush süpiti bilen, bügün yawropa we amérikidiki xelq'ara metbu'atlargha bayanat bérip, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we démokratik döletlerning tézlikte qarar maqullap xitayning Uyghurlargha ölüm jazasi bérishni toxtitish üchün bésim ishlitishke chaqirghanliqini bayan qildi.

Xitayning "5 - iyul weqesi"ni bir terep qilishta ölüm jazasi qatarliq qattiq jazalash tedbirlirini qollinishi, chet'ellerdiki xitay démokratliriningmu qattiq eyiblishige uchrawatqan bolup, bügün " béyjing bahari " zhurnilining bash tehriri xu ping ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghurlargha qaratqan ölüm jazasini qattiq éyiblap mundaq dédi: "xitay kommunist hökümiti hazir peqet ölüm jazasi qatarliq qanliq basturush siyasitini qollinip, Uyghurlarni qorqutush arqiliq weziyetni kontrol qilishqa urunuwatidu. Emma bu xil qilmish axirqi hésabta, Uyghurlarning xitay kommunist hökümitige bolghan naraziliqini téximu kücheytip, bundin kéyinki téximu zor kölemlik qarshiliq heriketliri üchün ot piltisi bolidu xalas."

Xu ping ependi xitayning qattiq basturush siyasitining aqiwiti heqqide öz mulahizisini bayan qilip mundaq dédi: " mana hazirning özidila Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki adawet küchiyip, ikki millet bir - biridin ayrilip turidighan weziyet alliqachan shekillinip boldi. Uning üstige bu qétimliq sotta ashkara haldila xitaylargha yan bésish xahishi ipadilinip turuptu. 28 Neper Uyghurning ölümge höküm qilinishi öchmenlikni téximu ulghaytiwétidu. Hökümet hazir bu Uyghurlarni '5 - iyul künidiki' 200 dek ademning jénigha zamin bolghan, urup, chéqish ishigha qatnashqan dep qattiq jazalash arqiliq, xitay puqralirining könglini tindurmaqchi boluwatidu. Undaqta 7 - iyul hem 3 - séntebir künliridiki kaltek kötürüp chiqqan xitay puqralirinimu mushundaq jazaliyalamdu? emeliyette kommunist hökümet öz hökümranliqidiki xataliqlarni xelqqe tangmaqchi, bu arqiliq özining basturush siyasitini qanunlashturmaqchi boluwatidu. Mana hazir ular éghir patqaqqa pétip kétiwatidu. Bundaq kétiwerse Uyghur weziyiti eng éghir haletke yüzlinip, axirqi hésabta xitay kommunist hakimiyitining aghdurulushidiki asasliq amillarning birige aylinidu."

Hazir xitay hökümitining " 5 - iyul weqesi" ni bir terep qilishta qanliq basturush siyasitini qollinishi xelq'aradiki démokratik döletlerning birdek eyiblishige uchrawatqan bolup, xelq'ara metbu'atlarda xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikini eyibleshte, xitayning weqege qatnashqan Uyghurlar üstidin chiqarghan éghir hökümlirini eyiblesh tenqid témilirining asasiy mezmunigha aylanmaqta.
 
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglighaysiler.