Emine qiziltash: türkiye sherqiy türkistan mesiliside éhtiyat qilip kelmekte

Maqale mundaq bashlan'ghan: yéqindin buyan ottura asiyaning dawamliq algha ilgirilishi, türkiye we etrapidiki döletler bolup dunyadiki nurghun döletlerning bu yerge diqqitini tartishqa seweb boldi. Türkiye bolsa xitay bilen bolghan munasiwetlirini dawamliq iqtisadiy jehette tetqiq qilishqa bashlighan. Bashqa mesililerni köz aldigha qoymighan.

Tarixtin bügün'giche dawamliq iqtisadiy tesirning ichide bolghan gé'ostratégiye we gé'opolitika sewebidin türkiye bilen xitay otturisidiki ikki tereplime munasiwetlerde dawamliq tilgha élin'ghan mesililerning birinchi qatarda, sherqiy türkistandiki Uyghurlarning weziyiti we bu yerdiki kishilik hoquq depsendichiliki orun aldi. Asiyaning del otturisigha jaylashqan sherqiy türkistan qizil xitay hakimiyitining ishghaliyitidin kéyin 7 wilayet we 4 aptonom oblastqa bölündi.

Maqalide yene sherqiy türkistanning jughrapiyilik orni heqqide mundaq mezmunlar otturigha qoyulghan : sherqiy türkistan jughrapiye jehettin qaraydighan bolsaq, asiyaning del otturisigha jaylashqan. Shu sewebtin bolsa kérek, tarix boyiche dawamliq ottura asiyagha hakim bolghan küch pütkül asiyagha hakim boldi. Tarixtin buyan rus-xitay, xitay -türk otturisida qattiq urushlar we toqunushlar dawamliq ottura asiyaning igilik hoquqini talishish sewebidin kélip chiqqan.

Maqalide yene Uyghurlarning kishilik hoquq depsendichiliki toghrisida toxtilip mundaq déyilgen: kishilik hoquq uqumi natsizm herikitidin kéyin qaytidin kün tertipke keltürülüp janlandurulghan kündin buyan shuninggha oxshash kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatqan eng muhim yerlerdin biri shek -shübhisiz sherqiy türkistan. Hemmimizge melum bolghandek dunyada kishilik hoquq toghrisida nurghun doklatlar teyyarlan'ghan'gha oxshash sherqiy türkistan heqqidimu her yili onlighan doklat teyyarliniwatidu we b d t teripidin bahalashqa qoyulidu.

Netijide sherqiy türkistan awazining etraptiki tesirige qaraydighan bolsaq, bu dunyaning yer shari xaraktérlik tengpungluq siyasitide, éghir yaridarni jiddiy qutquzush bölümige almastin belki adettiki dora bergen'ge oxshash bir ish. Téximu heyran qalarliqi shuki kishilik hoquq xitabnamisi élan qilin'ghandin kéyin xitabnamige tunji qétim imza qilghan döletler qataridin orun alghan xitay 1982-yildiki xitay asasiy qanunida milliy aptonomiye hoquqini yolgha qoyghan siyasiy heq -hoquqlarni öz ichige alghan dölet siyasitige xilapliq qilishtin tep tartmay sherqiy türkistanda kishilik hoquqni depsende qilmaqta.

Maqalide xitay -türkiye munasiwetliri heqqide toxtilip mundaq déyilgen: hemmimizge melum bolghandek xitay türkiye munasiwetliri 19-esirning axirlirigha toghra kélidu. Deslepki munasiwetlerde siyasiy we iqtisadiy munasiwetlerge ehmiyet bermestin belki sultan 2‏-abdulhemid 50 milyon etrapidiki xitay musulmanlirini özining igilik hoquq astigha élish üchün ehmiyet bergen. Kéyin türkiye jumhuriyiti qurulghandin kéyin xitayning bu yéngi qurulghan jumhuriyetke qarita köz qarashliri özgergen.

Deslepte iqtisadiy we siyasiy munasiwetlerge ehmiyet bérilmigen bolsimu, bügünki künde türkiye-xitay munasiwetlerdiki siyasiy we iqtisadiy jehettiki munasiwetler ikki dölet otturisida sherqiy türkistan mesilisi, siprus, 11-séntebir weqesidin kéyin Uyghurlarning térrorchi dep élan qilinishi, uningdin kéyin gu'antanamo türmisige qamalghan 17 Uyghur we türkiyide sürkilish peyda qiliwatqan térrorchi p k,k teshkilatigha oxshash mesililer pat -pat sürkilish peyda qildi. Sherqiy türkistan mesilisimu bu tar kocha ichige qapsilip qélip epsuslinarliq bilen bir yerge muqim asas salalmidi.

Maqalide yene türkiyining sherqiy türkistan siyasiti heqqide toxtilip mundaq déyilgen: bir mezgildin kéyin xitayning birleshken döletler teshkilatining bixeterlik komitétining 5 da'imiy eza döletlerdin biri bolushi, xitayning axirqi 20 yilda iqtisadiy jehettin tereqqiy qilishi, türkiyining p k k mesilisi, siprus mesilisi we bashqa mesililerde b d t da xitayning söz qilish hoquqigha ige bölishi türkiyining sherqiy türkistan'gha bolghan yéqinlishishini passip halgha chüshürüp qoydi. Türkiye bolsa mezkur pütkül sewebler tüpeyli sherqiy türkistan mesiliside éhtiyat qilip kelmekte.

Maqalining axirida mundaq déyilgen: xitay, türkiyige dawamliq sherqiy türkistanliqlargha ruxset qilmasliq, teshkilatlirini térrorluq tizimlikige kirgüzüshni tekitlep keldi. Xitay dawamliq türkiye bilen tijaret munasiwetni tereqqiy qildurushni xalaydighanliqini ipadileydu, bu yerdin shuni chüshinishke boliduki, ikki dölet otturisida ortaq bir menpe'et yoq. Yeni bügünki künde türkiye xitaydin yilda 11 milyard dollarliq mehsulat sétiwalmaqta. Xitay türkiyidin yilda peqet 900 milyon dollarliq mehsulat alidu. Shu sewebtin türkiyige nisbeten xitay bilen bolghan tijarette chong bir ziyan boluwatidu.

Bügünki künde sherqiy türkistan mesilisi, bolupmu 11-séntebirdin kéyin xitayning ichki mesilisi bolushtin halqip chiqip, xelq'araliq bir mesilige aylandi. Bu yerde sherqiy türkistanda nechche yildin buyan bedel tölep dawa qilip kéliwatqan milliy musteqilliq kürishige, ziyan'gha uchrawatqan iqtisadiy menpe'etler sewebidin köz yumulmaqta. Bu heqte türkiye jumhuriyitimu siyasiy jehettin xitaygha baghlinip qalghan, emma din, edebiyat, medeniyet jehette ottura asiya bilen bir pütünlüki bolghan sherqiy türkistan heqqide jiddiy bir siyaset yürgüzüshi kérek bolmaqta.

Biz türkiye-xitay munasiwetliri we Uyghurlar heqqide “Qérindash ölkiler jem'iyiti” ning koniye shöbe bashliqi jelal öztemiz ependining pikir qarashlirini alduq. Jelal öz temiz ependi bu heqtiki pikir qarashlirini ipadilep mundaq dédi: sherqiy türkistandiki türklerning nopusi hazir 30% pirsentke chüshüp qaldi. Sherqiy türkistanning tereqqiyatigha qaraydighan bolsaq, xitay tereqqiyat ish pilanliri astida sermaye séliwatidu, emma bu sermaye, mebleghlerning Uyghurlargha héch qandaq paydisi bolmidi. Égiz binalarda xitay köchmenler yashaydu, chong sana'et karxanilirining hemmiside xitay köchmenliri ishleydu.