Әнгилийә баш министири хитайни сияси ислаһат елип беришқа чақирди

Сүрәт, 2010 - йили 10 - нойабир, әнглийә баш министири дәйвид камирон хитай хәлқ сарийида ху җинтав билән көрүшүватқан көрүнүш.

Сода вә иқтисад камиронниң бу қетимлиқ зияритиниң асаслиқ күнтәртипини игилигән . Лекин, камирон зияритини башлаштин бурун әнгилийә вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири униңдин кишилик һоқуқ мәсилисини оттуриға қоюшни тәләп қилған иди. У чаршәнбә күни бейҗиң университетида нутуқ сөзләп, хитайни сияси ислаһат елип беришқа чақирған.

Дәйвид камирон үрүмчидики бир хитай сот мәһкимиси 2009‏ - йили әнгилийә пуқраси ақмәл шәйхни әткәсчилик билән әйибләп өлүм җазасиға буйриған вә дәрһал иҗра қилған бир йилдин буян, хитайни зиярәт қилған тунҗи әнгилийә баш министири болупла қалмай, бу йәнә камиронниң бу йил 5‏ - айдики әнгилийә парламент сайлимида ғәлибә қилип, һакимийәт сорашқа башлиғандин буян елип барған тунҗи асия зияритидур.

Анализчиларниң илгири сүрүшичә, камиронниң хитайға әнгилийә кархана саһасидики затларни асас қилған зор көләмлик бир сода вәкилләр өмики билән келишидин сода -иқтисад униң хитай зияритиниң күнтәртипидики әң муһим мәслиә икәнлики мәлум. Лекин сода -иқтисад камиронниң күнтәртипидики асаслиқ мәсилә болушиға қаримай, униң хитай рәһбәрлириниң алдиға кишилик һоқуқни, нобил тинчлиқ мукапати саһиби лю шавбо вә 5"‏ - июл вәқәси"дә қолға елинған уйғур тор башқурғучилириниң мәсилисини оттуриға қойидиған - қоймайдиғанлиқи хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә әркинлик тәрәпдарлири диққәт қилидиған мәсилә болуп қалған иди. Камиронниң бейҗиңға қарап атлиништин бурун, өзиниң бу қетимқи хитай зияритиниң "интайин муһим сода сәпири" икәнликини илгири сүрүши кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учриған. Улар камиронни хитай билән болидиған содини қоғлишип, кишилик һоқуқ мәсилисигә сәл қараш билән әйиблигән иди.

Нөвәттә, камиронниң кишилик һоқуқ мәсилисини оттуриға қойған - қоймиғанлиқи, қойған болса конкрет қайси мәсилиләрни оттуриға қойғанлиқи вә қанчилик җиддий дәриҗидә оттуриға қойғанлиқи мәлум әмәс. Лекин, мәтбуат хәвәрлиридин униң сәйшәнбә күни хитай баш министири вен җябав билән көрүшкәндә лю шавбониң мәсилисини оттуриға қоймиғанлиқи мәлум.

Әнгилийә әмәлдарлириниң ашкарилишичә, у пәқәт кишилик һоқуқ мәсилисини "адәттики мәсилә" қатарида тилға елип өткән. Вен җябав болса икки дөләтниң кишилик һоқуқ сөһбити елип беришини қарши алидиғанлиқини билдүргән. Камиронниң чаршәнбә күни ху җинтав билән көрүшкәндә бу мәсилиләрни сөзләшкән - сөзләшмигәнлики һәққидә һазирчә һечқандақ учур йоқ. У хитай зияритини ахирлаштуруп бейҗиңдин айрилғичә болған бу җәряндики ашкара сорунларда сөзлигән сөзлиридә лю шавбо мәсилиси қатарлиқ конкрет кишилик һоқуқ дилолирини тилға елип бақмиди.

У пәқәт чаршәнбә күни бейҗиң университетида сөзлигән нутуқида, хитай даирилирини сиясий ислаһат елип беришқа чақирип, әнгилийә билән хитайниң кишилик һоқуқ мәсилисидә ихтилапи барлиқини билдүргән. Камирон хитай билән әнгилийиниң келәр йили 1‏ - айда кишилик һоқуқ сөһбити елип баридиғанлиқини әскәртип, "бизниң хитай билән бәзи мәсилиләрдә ихтилапимиз бар. Болупму кишилик һоқуқ мәсилисидә ихтилапимиз бар. Бу мәхпийәтлик әмәс. Бизниң бу мәсилиләрни оттуриға қоюшимиз, өзимизниң яхши икәнликимизни намайән қилиш үчүн әмәс. Бизниң кишилик һоқуқни оттуриға қоюшимиз, әнгилийә хәлқиниң биздин буни тәләп қилғанлиқи үчүндур. Чүнки бу мәсилиләр биз сәмимийәтлик билән һәқиқий көңүл бөлидиған мәсилиләрдур" дәп тәкитлигән.

Камиронниң бу сәпиридә үрүмчи 5" - июл вәқәси"дә қолға елинип түрмигә ташланған уйғур тор башқурғучилириниң мәсилисини оттуриға қоюп, хитай һөкүмитидин уларни қоюп беришни тәләп қилиш уйғур актиплириниң камирондин күтидиған үмидлириниң бири иди. Әнгилийә ташқи ишлар министири виллиам һаге камирон хитай зияритини башлаштин бир қанчә һәптә бурун түрмидики уйғур тор башқурғучилиридин "диярим" ториниң саһиби дилшат пәрһатниң лондондики акиси дилмурат пәрһатни қобул қилип, мәхсус мушу мәсилә үстидә сөзләшкән. Лекин, бәзи анализчиларниң әскәртишичә, әнгилийә баш министириниң бу қетимқи хитай сәпиридә кишилик һоқуқниң муһим мәсилиләр қатаридин орун алмаслиқи һәйран қаларлиқ әһвал әмәс. Әнгилийидә яшайдиған уйғур вәзийәт анализчилиридин әнвәр тохти әпәнди камиронниң хитай билән содини күчәйтип, иқтисадни алдинқи орунға қоюши нормал әһвал икәнликини билдүрди.

Әнгилийә иқтисади 2008‏ - йили америкидин башланған иқтисади кризисиниң тәсиридә еғир қәһәтчиликкә учриған иди. Камиронниң консериватиплар һөкүмити бу йил 5‏ - айда һакимийәтни тапшурувалғандин буян хам чотни җиддий қисқартип, һәрбий ишларни өз ичигә алған нурғун саһәләрдики селинмини азайтқан иди. Камирон бейҗиң университетидики нутуқида хитайниң чоқум хәлқ пулиниң курсини өстүрүши керәкликини тәкитлигән. Камирон бу сөзләрни 20 дөләт гуруһиниң җәнубий корийә пайтәхти сеулда ечилидиған башлиқлар йиғини һарписида тәкитлигән болуп, хәлқ пулиниң курси сеулдики башлиқлар йиғинида әң кәскин талаш - тартиш қозғайдиған мәсилә болуп қалидиғанлиқи илгири сүрүлмәктә иди. Камирон , ички истимални күчәйтип, саламәтлик суғуртиси вә параванлиқни яхшилаш , оттура қатламға лайиқ мәһсулатларни ишләпчиқиришни көпәйтиш, хәлқ пули курсини базар арқилиқ тәңшәшни йолға қоюш қатарлиқлар бир кечиниң ичидә әмәлгә ашурғили болидиған нәрсиләр болмисиму, лекин чоқум әмәлгә ашурулуши керәкликини билдүргән.

Камирон аммиви сорунларда кишилик һоқуқ мәсилисини ашкара тилға алмиған болсиму, лекин у хитай даирилирини сиясий ислаһат елип беришқа чақирған.

Камирон бу чақириқни бейҗиң университетиниң оқуғучи - оқутқучилириға сөзлигән нутуқида тәкитлигән болуп, у иҗтимаий муқимлуқ вә параванлиққа капаләтлик қилишниң әң тоғра йоли иқтисади тәрәққият билән сияси тәрәққиятни мас қәдәм билән алға сүрүш икәнликини оттуриға қойған. У, "йеқинқи йиллардин бери хитайда иқтисади әркинликниң кеңийиши хитай вә дуняға зор мәнпәәт йәткүзди. Мән бу тәрәққиятниң сияси җәһәттики ечивитишқа елип беришини үмид қилимән. Чүнки мән шуниңға ишинимәнки, гүллиниш вә параванлиқниң әң тоғра йоли иқтисади вә сияси тәрәққият қәдимини тәң бесиштур" дәйду.

Камирон йәнә, кәң көләмлик иқтисади әркинликниң күнсери күчийиватқан хитай иқтисади күчини алға сүрүшиниң муқәррәр икәнликини, хитай иқтисади өлчиминиң юқири көтүрүлүшигә әгишип, пуқраларниң таллаш пурсити көпийипла қалмай, буниң йәнә хитайда иқтисади әркинлик билән сияси әркинликниң мунасивити һәққидики бәс муназирини қозғайдиғанлиқи шүбһисиз икәнликини тәкитлигән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.