Erkin ekrem: öz tarixini yazalmighan millet bügüni we kélechiki heqqidimu sözliyelmeydu

Bu téma heqqide ziyaritimizni qobul qilghan doktor erkin ekrem ependi tarix tuyghusini yétildürüshning bügünki Uyghurlar üchün tolimu zörürlükini tekitlidi.

U “Tarix bir millet üchün némishqa shunche zörür?” dégen so'alimiz heqqide toxtilip munularni bildürdi:
“Egerde bir millet özining ötmüshini tarix arqiliq otturigha chiqiralmisa bu millet özining bügüni we kélechiki heqqidimu éghiz achalmaydu. Chünki herqandaq millet öz tereqqiyatini ötmüshidin tejribe-sawaq we ibret élish arqiliq mustehkem asasqa ige qilidu.”

Erkin ekrem Uyghur tarixigha da'ir menbelerning xitaydin bashqa rusiye, yaponiye we yawropa elliride tarqaq hemde chéchilangghu halette turuwatqanliqini, ularning téxiche retlinip bir sistémigha chüshmigenlikini, bolupmu xitay arxiplirida saqliniwatqan Uyghurlargha da'ir matériyallarni toluq körüsh imkaniyiti bolmighachqa, Uyghur élining 19-esirdiki tarixi üzük we sistémisiz halette turuwatqanliqini eskertip ötti.

U, “Uyghur tarixini tetqiq qilishta néme üchün xitay tarixshunasliqi bilen xitay tarix idé'ologiyisini chüshinish intayin muhim deymiz?” dégen so'alimiz heqqide toxtilip munularni bildürdi:
“Xitay tarixida qurulghan barliq sulaliler özlirini zéminning merkizi nuqtisi dep hésablaydu hemde tengri ata qilghan qut küchi etraptiki ushshaq sulale we milletlerni xitay merkiziy hakimiyitige baghlighan dep qaraydu. Bu qarashning idé'ologiyilik asasi kungzi telimati bilenmu birdeklikni hasil qilidu. Shundaq bolghachqa tarixtiki xitay sulaliliri meyli bésiwalghan zéminlar bolsun yaki bésiwélishqa qurbi yetmigen jaylar bolsun, hemmisini xitay merkizi hakimiyitining bir parchisi dep qaraydu. Xitay tarixigha qaraydighan bolsaq, qaysi padishah yaki hökümdar xitay tupraqlirini kéngeytken bolsa, u tarixtiki namdar padishah dep qaralghan. Qaysi padishah xitay tupraqlirini bashqilargha tartturup qoyghan bolsa, u qabiliyetsiz hökümdar dep tonulghan. Xitay tarixchilirining sherqiy türkistan'gha tutqan pozitsiyisimu mana mushu en'ene asasida otturigha chiqqan. Manju impératorluqi 1758-1759-yili sherqiy türkistanni ishghal qildi, amma bu tupraqta özining hökümranliq sistémisini teltöküs ornitalmidi. 1864-Yilidin 1877-yiligha qeder yaqupbeg sherqiy türkistanda musteqil dölet berpa qilghanda, xitaylar yenila özining tarix en'enisidiki yer yüzi sistémisi boyiche uni étirap qilishni xalimighan, belki qoldin ketken zéminlarni yenila öz térritoriyisining bir parchisi dep hésablighan. Shuning üchün Uyghurlar aldi bilen xitay tarix idé'ologiyisini chüshinishi kérek.”

Erkin ekrem ependi axirida Uyghurlarning yéqinqi we hazirqi zaman tarixini tetqiq qilishta teywende saqliniwatqan arxip matériyallirining intayin muhim ehmiyetke ige ikenlikini qeyt qilip ötti. Uning körsitishiche, 1990-yillarda teywen démokratiyilishish yoligha qarap mangghandin kéyin, nurghun arxiplarni dunyagha échiwetken. Buning bilen Uyghur siyasiy tarixigha da'ir bir qisim muhim matériyallarmu asta-asta ashkara bolushqa bashlighan. U özining ilmiy tetqiqati üchün teywende turghan mezgilliride Uyghurlargha da'ir nurghun arxip matériyallirini öz közi bilen körgenlikini alahide tekitlidi.