Erkinlik sariyi: “Uyghur élide milletler ara ziddiyet künsayin kücheymekte”

Erkinlik sariyining asiya ishliri tetqiqatchisi sara kuk xanim bu munasiwet bilen radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, Uyghurlarning ötken bir yildiki weziyiti üstide toxtaldi. U sözide 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin qolgha élin'ghanlar, ghayib bolghanlarning aqiwitining hélihem bir sir péti turuwatqanliqini tekitlidi.

Erkinlik sariyi élan qilghan doklatta dunyadiki 195 dölet démokratiye we kishilik hoquq weziyitige asasen bérilgen nomur boyiche derijige tizip chiqilghan. Bu nomur boyiche dunyadiki 195 döletning 90 i erkin döletler tizimlikige, 58 i qismen erkin dölet, 47 si bolsa erkin bolmighan döletler qatarigha kirgüzülgen. Xitay bu tizimlikte erkin bolmighan döletler qataridin orun alghan. Xitay siyasiy hoquq we puqralarning erkinliki qatarliq her ikki jehettin nachar döletler qataridin yeni tizimlikning nahayiti arqa orunliridin yer alghan. Hetta ilgiriki yillarda xitaygha oxshashla erkinlik yoq dep hésablinidighan bérmimu 2012-yili ichide élip barghan bir qatar siyasiy islahat qedemliri netijiside yaxshi bahagha ériship, yuqiridiki ikki jehette xitayning aldigha ötüp ketken.

Yeni xitay, bélarus, chad, kuba we uningdin qalsa eng nachar dep bahalan'ghan shimaliy koriye, somali, sudan, süriye, türkmenistan we özbékistan qatarliq döletler bilen birlikte tizimlikning eng arqisidin yer alghan.

Doklatta qérindash türkiy millet döletliridin qazaqistanmu erkinlik yoq dölet dep tizimlan'ghan. Qazaqistanda ötken yil ichide hökümet da'iriliri qazaqistandiki néfit ishchilirining namayishini basturush we uning aqiwitige alaqidar uchurlarni qamal qilghan idi. Erkinlik sariyi bu weqe sewebidin qazaqistanning nomurining ilgiriki yillardin körünerlik halda chékin'genlikini qeyt qilghan. Qirghizistan we türkiye qismen erkin dölet dep bahalan'ghan.

Erkinlik sariyi xelq'aradiki nopuzluq kishilik hoquq orgini bolush bilen birge, Uyghurlarning ehwalighimu intayin pishshiq organlarning biri. Bügün bu teshkilatning asiya ishliri tetqiqatchisi sara kuk xanim radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, asiyadiki dölet we rayonlar jümlidin Uyghurlarning 2012-yilidiki weziyitini sherhlep ötti.

Sara xanimning éytishiche, 2012-yili Uyghur élide bir qanche qétim bixeterlik heriketliri élip bérilghan bolup, bu heriketlerning asasiy nishani Uyghurlar bolghan. 2009-Yilidin béri rayonda kücheytip yürgüzülüwatqan bixeterlikni qoghdash heriketliri 2012-yilidimu oxshashla dawam qilghan. Sara xanim sözide yene, 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin xitay resmiy da'iriliri bezi uchurlarni élan qilghan bolsimu, emma weqedin kéyin rayonda zadi némilerning yüz bergenliki, qanchilik kishining türmige élin'ghanliqi heqqide téxiche bir musteqil melumatning yoqluqini eskertti.

Sara xanim 2012-yilida Uyghur élide hemmidin bek diniy pa'aliyetlerge qaritilghan bésim we cheklimidiki artishning alahide közge chéliqidighanliqini bildürüp, “Xitay da'iriliri kishilerning öyliridek xususiy da'irilirigiche bösüp kirip, ularning qur'an we shuningdek bashqa diniy matériyallarni körüshini, diniy telim-terbiye élishini cheklidi” dédi. U buninggha korlidiki diniy kursqa barghanliqi üchün qolgha élinip, xitay saqchixanisida tutup turulush jeryanida ölüp qalghan 11 yashliq ösmür mirzahid amanullaning weqesini misalgha aldi. Yene, 2012-yili xitay da'irilirining Uyghurlarning kiyinish, yürüsh-turushigha, erlerning burut qoyushigha, ramzan mezgilide rozi tutushigha cheklime qoyush ehwallirining dawamliq sadir bolghanliqini eskertti.

Sara kuk xanim radi'omizgha bergen bayanatida, qeshqerdiki qedimiy sheher rayonigha olturaqlashqan xelqni köchürüsh qurulushi we Uyghur yashlirini ichkirige yötkesh pilanlirinimu otturigha qoyup ötüsh bilen birge, “Yuqiriqidek siyasetler tüpeylidin Uyghur élide milletler ara ziddiyet we jiddiychilikning izchil yuqiri kötürülüwatqanliqini qeyt qildi. U sözining axirida xitaydiki puqralarning siyasiy hoquq we kishilik erkinlik ehwalining intayin nacharliqini, emma Uyghurlarning ehwalining uningdinmu nacharliqini eskertip “Xitayda az sanliq millet hésablinidighan Uyghurlar xitaylar behrimen boluwatqan eng asasi siyasiy hoquqlardinmu mehrum halda yashawatqanliqi ”ni tekitlidi.