Erkinlik sariyi: “Ereb bahari” xitay qatarliq istibdat döletlerni sarasimige sélip qoydi

Amérika erkinlik sariyi dunyadiki eng burun qurulghan kishilik hoquq organlirining biri bolup hésablinidu. Mezkur organ 1945‏-yili sabiq amérika prézidénti rozwéltning xanim élinur rozwéltning bashchiliqida qurulghan idi. Mezkur organ 1972‏-yildin buyan her yili kishilik hoquq doklati élan qilip, démokratiye, kishilik hoquq ishlirini qollap kelmekte.

Erkinlik sariyi peyshenbe küni özining 2012-yilliq doklatini élan qilip, 2011‏-yili xitay qatarliq bir qisim ellerde pikir qilish, axbarat, intérnét we öktichilerni basturush qatarliq siyasiy erkinlik we puqralar hörlüki jehetlerdiki weziyet arqigha chékin'gen bolsimu, biraq bu bir yilda yene démokratiyige bolghan ümidning kücheygenliki, ereb bahari inqilabi istibdat döletlerni sarasimige sélip, dunyada démokratiyige ümid béghishlighanliqini ilgiri sürgen. Doklatta, 2011‏-yili ereb bahari ottura-sherq we shimali afriqidiki hakimiyetlerni tewritip tashlighanliqi eskertilip, dunyadiki istibdat hakimiyetlerning sabiq sowét ittipaqi ghulap chüshkendin buyanqi eng zor riqabetke duch kelgenlikini bildürgen.

Erkinlik sariyining prézidénti deywid krémir ereb baharining tesiri heqqide toxtilip, dunyadiki özgirishining hemmisini ijabiy dep ketkili bolmisimu, biraq özgirish kélechekke ümid béghishlawatqanliqini ilgiri sürdi. U, “Teqrir meydani élip kelgen purset pütkül dunyada inkas qozghidi. Kishiler bu arqiliq mustebit dahiylarning chéqilghili bolmaydighan nerse emeslikini hés qilip yetti. Bashqa döletlerning rehberliri xuddi misir, tunis we liwiye rehberliridekla yéqindin teqib qilinmaqta. Hetta xitay da'irilirining téximu köp ijtima'iy pa'aliyetchilerni basturushta özige bolghan ishenchining ötken yilqidin töwenlep ketkenliki namayan boldi. Rusiyilikler ötken ay tunji qétim zor kölemlik namayish qilip, wiladimir putin we u wekillik qilidighan xiyanetchi sistémigha qarshi naraziliqini ipadilidi. Bérmida meydan'gha kelgen özgirishler bolsa kélechekke ümid béghishlimaqta” dep körsetti.

Erkinlik sariyining doklatida tunis diktatori zeynel abididin bin élining aghdurulup, tunista erkin saylap élip bérilishini 2011‏-yili yüz bergen démokratiyige qarap méngish yolidiki zor qedem, dep körsitilgen. Biraq yene, tunis qatarliq döletlerdiki bu xil özgirish bezi döletlerni endishige sélip, démokratiyige qarshi tedbir alghanliqi, xitay hökümiti öktichilerni basturushni kücheytip, démokratiyige qarshi qattiq tedbirlerni yolgha qoyghan döletlerning biri ikenlikini bildürgen.

Erkinlik sariyi doklatida eskertip, “Xitayda, da'iriler qahirening teqrir meydanida yüz bergen weqelerge qolgha élish, nezerbend qilish, axbaratni cheklesh, torni kontrol qilishni kücheytish qatarliq esebiy wasitiler arqiliq inkas qayturdi” dep tekitligen.

Erkinlik sariyining tetqiqat ishlirigha mes'ul mu'awin prézidénti ark puddington peyshenbe küni washin'gtonda ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida eskertip, “Ereb bahari ottura sherq sirtidiki rayonlarda eks sada peyda qildi. Xitayda yasimen inqilabi chaqiriqi otturigha qoyulup, xitay hökümiti buninggha normal bolmighan yollar bilen tutqun qilish, iz-déreksiz yoqitiwétish, torni kontrol qilish qatarliq wasitiler arqiliq esebiylik we telwilik bilen inkas qayturdi” dep körsetti.

 Lékin ark puddington xitayda axbarat we öktichilerge qaritilghan basturush kücheygen bolsimu, biraq asiyadiki bashqa ellerde bezi ijabiy tereqqiyatlarning barliqqa kelgenliki, özlirining bérmida yüz bergen özgirishlerdin éhtiyatchanliq bilen ümidwar ikenlikini, sin'gapor tarixida tunji qétim eng démokratik saylam ötküzülgenliki, shundaqla yene hindonéziye, malayshiya qatarliq ellerde bezi ijabiy özgirishlerning yüz bériwatqanliqini eskertti.

Erkinlik sariyi b d t ning1948-yili maqullan'ghan kishilik hoquq xitabnamisini ölchem qilip, dunyadiki barliq döletlerning 2011‏-yildiki siyasiy erkinlik we puqralar hörlüki jehettiki ehwalini bahalap chiqqan. Yuqiriqi ikki sahede weziyiti eng yaxshi döletke 1 nomur, eng nachar döletke 7 nomur bérilgen. Xitay siyasiy erkinlik ehwali jehette 7 nomurgha, puqralarning hörlük ehwali jehette 6 nomurgha ériship, dunyadiki bu ikki sahede eng nachar we nachar dölet bolup bahalan'ghan.

Erkinlik sariyining yuqiri derijilik tetqiqatchisi sara kukning ilgiri sürüshiche, 2011‏-yili xitayning siyasiy we puqralar hörlüki jehettiki ehwali bolupmu, Uyghur we tibetlerning bu jehettiki ehwali yenimu nacharlashqan. U muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, Uyghur élining weziyiti 2009‏-yili “5‏-Iyul weqesi” din kéyinmu yaxshilanmighanliqini bildürdi.

Sara kuk xanim mundaq deydu: “Ularning bu jehettiki ehwali burunla nahayiti nachar idi. Bu ikki rayondiki ehwalning barghanséri nacharliship kétishi 2008 we 2009‏-yili yüz bergen ammiwi naraziliq weqeliridin bashlan'ghan. Kéyinrek tibet we shinjangda weziyet bir az yumshighan boldi. Shinjangda intérnét pütünley üzüp tashlan'ghan idi. Lékin 2010‏-yili intérnét eslige keldi. Biraq mutleq köp qisim jaylarda yenila qattiq basturush mewjut. Ularning ehwali buningdin 4‏-5 yil burunqidinmu nachar. Yaxshiraq idi. Bolupmu sezgür waqitlarda weziyet ilgirilep yamanliship, bixeterlik küchlirining tekshürüsh, teqib qilish we tutqun qilish herikiti köpiyidu. Bu xil tutqun qilish weqelirige da'ir konkrét uchur élish qiyin bolsimu, biraq bixeterlik küchlirining puqralargha oq chiqarghanliqi, qolgha élish, türkümlep qamaq jazasigha höküm qiliniwatqanliqigha da'ir xewerler kelmekte. Shunga u yerdiki weziyet nahayiti éghir.”