Кишилик һоқуқ тәшкилатлири әй вейвей мәсилисини хитайда “қанунсизлиқниң типик өрники” дәп көрсәтти

Хитай даирилири буниңдин үч ай бурун мәшһур сәнәтчиси вә иҗтимаий паалийәтчи әй вейвейни тутқун қилип, ғәрб әллири вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учриған иди. Шуниңдин буян бу мәсилә хитай билән ғәрб әллири арисида елип берилған һәр хил диалогларда изчил оттуриға қоюлуп, хитайға еғир бесим болуп қалған.

Әй вейвей чаршәнбә күни қоюп берилип, өйигә қайтурулған болсиму, лекин даириләр униң мәлум шәрт астида қоюп берилгәнликини илгири сүрүп, униң давамлиқ тәкшүрүлүватқанлиқи сәвәблик бейҗиңдин рухсәтсиз айрилса болмайдиғанлиқини билдүрмәктә. Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси хоң лей бүгүн әй вейвейниң қоюп берилиш мәсилисигә чүшәнчә берип, униң тутуп турулуш җәрянидики “ипадиси яхши болғанлиқи, җинайитини иқрар қилғанлиқи вә кесәллик сәвәби” кепилликкә қоюп берилгәнликини билдүргән.

Лекин әй вейвей пәйшәнбә күни униң бейҗиңдики өйи алдиға топланған мухбирларға әскәртип, өзиниң қоюп берилгәнлики вә аилисигә қайтип кәлгәнликтин наһайити хурсән икәнлики, бирақ “өзиниң делоси һәққидә сөзлимәйдиғанлиқи вә һечқандақ баянда болмайдиғанлиқи” ни тәкитлигән.

Әй вейвейниң қоюп берилиши узундин буян хитайни қоюп беришкә қиставатқан америка вә униң ғәрблик иттипақдашлириниң қарши елишиға муйәссәр болди. Америка дөләт ишлар министирлиқи баянатчиси марк тонер пәйшәнбә күнлүк ахбарат елан қилиш йиғинида әй вейвейниң қоюп берилгәнликигә даир хәвәрләрни қарши алидиғанлиқи, бирақ қоюп берилидиғанлар буниң билән чәклинип қалмаслиқи керәкликини билдүриду.

У, америкиниң изчил әй вейвейни қоюп беришкә чақирип келиватқанлиқи, бирақ америкиниң йәнә кишилик һоқуқини қолланғанлиқи сәвәблик тутқун қилинған барлиқ кишиләрни қоюп беришкә чақиридиғанлиқини әскәртип,“шүбһисизки у йәрдә тутуп турулуватқан нурғун киши бар. Биз уларниң һәммисини қоюп берилишини көрүшни арзу қилимиз” дәп көрсәтти.

Лекин бәзи кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, әй вейвейниң қоюп берилиши тәбрикләшкә тегишлик вәқә болсиму, бирақ бу делониң өзи хитайда җәмийәтни қанун билән идарә қилишқа сәл қариливатқанлиқиниң типик ипадиси. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири тәтқиқатчиси филим кайн радиойимизниң зияритини қобул қилип, “бизниң буниңға даир асаслиқ оттуриға қойидиған үч сөзимиз бар. Биринчиси, әй вейвей хитай бихәтәрлик органлири тәрипидин елип берилған мәҗбури ғайиб болуш, қанунсиз тутқун қилиш қилмишиниң қурбани. У қанунсиз вә сотниң рәсмийитисиз тутқун қилинди. Иккинчиси, әй вейвей қоюп берилгән болсиму, лекин униң қоюп берилишидә хәлқара җәмийәтниң әй вейвей мәсилисидики әндишилири йәни униң асаси кишилик һоқуқи, әркинлики вә униң делосида қанун тәртипкә риайә қилинмиғанлиқиға даир әндишилири пәйда қилған бесимниң тәсири ипадисини тапмиған. Әкс әтмигән. Үчинчи мәсилә, әй вейвей қамақтин бошитилған болсиму, лекин униң паалийәт әркинлики вә ипадә әркинликигә қаритилған чәклимә бикар қилинмиди” дәйду.

Явропа иттипақи әй вейвейниң тутқун қилинишини қаттиқ тәнқид қилған тәрәпләрниң бири болуп, униң қоюп берилгән вақти дәл хитай баш министири вен җябавниң явропани зиярәт қилидиған вақтиға тоғра кәлгән иди. Гәрчә әй вейвейниң қоюп берилиши билән вен җябавниң явропа зиярити арисида қандақ мунасивәт барлиқи мәлум болмисиму, лекин бәзи анализчилар хитайниң әй вейвейни қоюп бериш арқилиқ явропа билән болған бу мәсилидики тосалғуни елип ташлап, вен җябавниң зияритигә капаләтлик қилишни мәқсәт қилғанлиқини билдүрмәктә. Вен җябав җүмә күндин башлап венгерийә, әнглийә вә германийиләрни зиярәт қилиду. Көзәткүчиләр, гәрчә вен җябавниң зиярити иқтисад вә сода ишлирини асас қилсиму, лекин кишилик һоқуқ мәсилисиниң оттуриға қоюлидиғанлиқи вә хитай рәһбириниң муәййән бесимға учрайдиғанлиқини пәрәз қилишмақта.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатидики филим кайн вен җябавниң мәзкур явропа зиярити һәққидә тохтилип, “биз вен җябавниң чәтәл зиярити җәрянида чәтәл рәһбәрлири вә һөкүмәт әмәлдарлириниң 2011‏-йили киргәндин буян хитай кишилик һоқуқ вәзийитиниң җиддий арқиға чекинип кетиватқанлиқидин әндишә қиливатқанлиқини рәсмий, очуқ-ашкара вә сәмимий оттуриға қоюшини үмид қилимиз. Чүнки бундақ қилиши керәкликидики сәвәб хитайда нурғун киши қолға елиш, тутқун қилиш из дерәксиз ғайиб болуш, иғвагәрчилик селиш вә қорқутуш обйектиға айлинип қалди. Бу кишиләр хитайда қанун билән идарә қилиш, тинч иҗтимаий өзгиришниң алға сүрүшниң авангартлиридур” дәп көрсәтти.

Хитай һөкүмити әй вейвейни баҗ оғрилаш билән әйибләп тутқун қилғанлиқини елан қилған иди. Хитай даирилириниң пәйшәнбә күни илгири сүрүшичә, әй вейвейниң қоюп берилиши униң бу һәққидики әйибләштин халас қилинғанлиқини көрсәтмәйдикән. Даириләр униң кепилликкә қоюп берилгән болсиму, лекин униң давамлиқ тәкшүрүлидиғанлиқини билдүргән. Лекин көзәткүчиләр өктичи күчләрни вә сиясий рәқиблирини баҗ оғрилаш билән әйибләп бастуруш хитай даирилириниң даим қоллинидиған тактикиси икәнликини илгири сүрмәктә.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатидики филим кайн әй вейвейниң тутқун қилинишини сиясий қарар дәп қарайдиғанлиқини әскәртип, “әй вейвей әйибләшкә учриған бу хил аталмиш җинайәткә баһа бәрмәк имкансиз. Чүнки биринчидин у, һечқандақ бир җинайәттин җазаға тартилмиди. Иккинчидин, хитай һөкүмити униң аталмиш бу хил җинайәт садир қилғанлиқиға даир һечқандақ әмили пакит билән тәминләп бақмиди. Үчинчидин, әй вейвейниң адвокат тәклип қилиши рәт қилинди. Биз пәқәт униң из дерәксиз ғайиб болған бу 80 күн җәрянидики тутуп турулушини пүтүнләй сиясий қарар, дәп қараймиз” дәп тәкитләйду.