Uyghurlar yüzliniwatqan rehimsiz ré'alliq-eydiz

Eydiz késilining toluq atilishi yuqumluq immonit kemchillik uniwérsal késelliki bolup, insanlarning immunitét kemchillik wirusi keltürüp chiqarghan. Bu wirus ömürwayet yuqidu. Insanlarning immunt sistémini weyran qilip késelliklerge taqabil turush küchini yoqitidu. Eydiz késili wirusi yeni hiw, jinsiy munasiwettin, qandin we anidin baligha yuqidu.

Eydiz késili bayqalghandin ta hazirghiche 30 yil boldi. Tunji eydiz yuqumdari 1981-yili amérikida bayqalghandin kéyin eydiz wirusi pütün dunya miqyasida téz taraldi.

Gerche Uyghur alimide tunji eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchining bayqilishi dunyada tunji eydiz yuqumdarining bayqilishidin 15 yil kéyin bolghan bolsimu, emma eydiz wirusning tarqilish sür'iti we da'irisi kishini chüchütküdek derijide bolup kelmekte. Gerche Uyghur élidiki munasiwetlik da'iriler Uyghur élide bayqalghan eydiz yuqumdarlirini 32 ming 500din ashti dep élan qilghan bolsimu, mutexessisler Uyghur élide eydiz yuqumdarlirining heqiqiy sanining 60 mingdinmu éship ketkenlikini mölcherlimekte. Téximu échinishliqi Uyghur élidiki eydizlerning 80% i Uyghur yashlar.

Uyghur élide eydiz yuqum ehwalining jiddiy bolushi Uyghurlarnila endishige séliwatqan mesile bolmastin, belki dunyaningmu diqqitini tartqan bir mesile. Ilgiri Uyghur élidiki eydiz yuqumdarlirining köpinchisi zeher chekküchiler idi, shundaqla uda 15 yilghiche sehiye da'iriliri Uyghur élide zeher chekküchilerning okul yingnisini ortaq ishlitishining Uyghur élidiki eydiz tarqilishining asasliq yoli boluwatqanliqini körsitip kelgen idi. Bu heqte tekshürüsh élip bérip ötken yili-9 ayda türkiye höriyet gézitide mexsus maqale élan qilghan türkiyilik doktor sewil atasoy xanim Uyghur diyarida eydiz ning téz tarqilishidiki seweb üstide toxtalghanda, “Barini teng körüshni, hemme nersini bashqilar bilen ortaqlishishni yaxshi köridighan Uyghurlar okul yingnisinimu ortaqlashti” dep otturigha qoyghan bolup, waba we illetlerning hetta Uyghurlardiki ésil örp-adetlernimu suyi'istémal qiliwalghanliqi körsitilgen.

2011-Yili martta Uyghur éli sehiye da'iriliri jinsiy munasiwet arqiliq yuqushning Uyghur élide eydiz tarqilishining asasliq yoli bolup qalghanliqini ashkarilidi. Yeni Uyghur élide eydizning tarqilishi adettiki kishiler topida keng tarqilish basquchigha kirgen.

Yeni aldinqi 15 yilda Uyghur élidiki eydiz yuqum weziyitide, zeherlik chékimlik chékishning yeni zeher chekküchilerning oxshash yingne arqiliq zeherni okul qilishi bilen yuqturuwélishi asasliq orunni igilep kelgen bolsa, nöwette eydizning tarqilishi téximu mexpiy we xeterlik yollargha köpeydi. Exlaqi krizis, jinsiyettiki chektin éshishning insaniyetni halaketke söreydighanliqi heqiqet, Uyghurlar meyli xalisun, xalimisun we yaki inkar qilsun, del mushu rehimsiz ré'alliq élip kéliwatqan tragédiyilerge yüzlenmekte.

Pahishiwazliq, bechchiwazliq, qalaymiqan jinsiy munasiwet bularning hemmisi Uyghur diyarida mewjut ijtima'iy exlaq mesililiri shundaqla künsayin éghirlishiwatqan mesilidur.

Yeni jinsiy yol arqiliq yuqush téz hem kontrol qilish müshkül bolghan tarqilish yolidur. Uni peqet her bir insan özining exlaq ramkisi arqiliqla kishenliyeleydu.

Uyghur éli gerche eydiz eng téz tarqiliwatqan jayning biri bolsimu, xelqning eydizdin mudapi'elinish éngining yenila intayin töwenliki ashkara bir mesile, mushu ayning béshida töt neper xitayning torlarda Uyghur eydizler ashxanilarda qénini témitip eydiz tarqatmaqta dep ighwa tarqitip tesir qozghiyalishimu kishilerning eydiz éngining neqeder töwenlikini emeliy ispatlap berdi.

Uyghur élidiki sehiye nazaritimu ötken yili élan qilghan eydiz yuqum ehwali doklatida Uyghur élide, eydizning aldini élish iqtidarining tekshi bolmasliqi, jama'etning eydizning aldini élish we uni tizginlesh éngining töwenliki, eydiz yuqumdarliri we eydiz késellirining adrés we munasiwet hem salametlik matériyallirining arxiplashturulmighanliqi seweblik ularning kündilik pa'aliyitining yoshurun, késel körsitish we melum qilish nisbitining töwenliki, dawalash we mulazimet türlirining ajizliqi qatarliq nurghun sewebler tüpeyli nöwettiki aldini élish, közitish we dawalash weziyitining yenila keskin boluwatqanliqini, eydizning tarqilishi xelqning hayatiy bixeterlikige üzlüksiz tehdit élip kéliwatqanliqini ten alghan.

Mushu nuqtilardin qarighanda, Uyghur élide eydiz tarqilishining aldini élish we dawalashta mexsus bashqurush nizami turghuzush uni qanunluq qa'idilik bashqurush izigha chüshürüsh tolimu teqezzaliq bir mesile ikenliki mutexessisler teripidin qayta-qayta otturigha qoyulmaqta.

22-Séntebir échilghan Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi da'imiy komitét 14-nöwetlik yighinidimu, xelq wekilliri teripidin xitay hökümitige eydizni tizginlesh toghrisida eydizning aldini élish we uni dawalash nizam layihisi sunulghan.

Uningda otturigha qoyulghan layihiler, meshghulat jehette eydizni közitish we bashqurush, melum qilish tori qurush, türme we zeher tashlatquzush orunlirida eydizning tarqilishining aldini élish we dawalashta jiddiy tedbir élish, nikahqa tizimlatqanlarni heqsiz eydiz tekshürüshni yolgha qoyush,, hamilidar we tughutluq ayallarni heqsiz eydiz tekshürüsh, méhmanxana, perdazxana, satirashxana mulazimlirigha qerellik saqliq we eydiz tekshürüshni shert qilish, eydiz yuqumdarliri we ularning jorilirini aghriq pakitidin waqtida xewerlendürüsh we dawalash étibar siyasetlirini yürgüzüsh qatarliqlarni öz ichige alidiken.

Xitay hökümiti bu layihige asasen Uyghur élide 15 yil kéchikip bolsimu konkrét we inchike belgilime chiqarghan.

Halbuki 28-noyabir küni xitay qizil lénta torida xitayda aqma nopuslarning eydiz tarqitishta eng heriketchan top ikenlikini, shunga aqma nopuslarning yuqumluq késelliklerni kontrol qilish sehiye mesilisini ching tutushning zörürlükini élan qildi. Uyghur éli bolsa xitayning atalmish “Shinjanggha yardem bérish” siyasiti türtkiside aqma nopus eng köp hem téz sür'ette kéliwatqan bir jay, bu nuqtidin qarighanda, Uyghur élide eydizning sirttin kélishini tosup qélish we Uyghur élidiki aqma nopuslarning eydiz tarqitishining aldini élish jehettimu muwapiq siyaset we tedbir belgileshning muhim ikenliki körünüp turidu.