Хитай гәнсуда апәткә учриған аһалиләрни уйғур елиға йөткәш пиланидин тенивалди

Сүрәттә, 15 - авғуст, хитай һөкүмитиниң орунлаштурушида җувчү шәһридики һайат қалған хәлқ вә қутқузуш қошунидикиләр лай - латқа апитидә өлгәнләргә тәзийә билдүрмәктә.

Мәзкур хәвәр елан қилинғандин кейин, чәтәл мәтбуатлириниң диққитини қозғап, уйғур тәшкилатлириниң тәнқидигә учриған иди. Лекин бу хәвәр елан қилинип әтиси, хитай һөкүмити бундақ пилан барлиқини рәт қилди.

Гәнсуниң җувчу наһийисидә йүз бәргән латқа еқиш вәқәсидә апәткә учриғучиларни уйғур илиға йөткәш тоғрисидики хәвәр, алди билән гәнсуниң гәннан аптоном области һөкүмәт торида елан қилинған иди. Бу хәвәрни дүшәнбә күни хитайниң "хәлқ тори" көчүрүп басқандин кейин, хәлқара мәтбуатлар вә уйғур тәшкилатлириниң диққитини тартип, зор ғулғула қозғиған.

Бу хәвәр ғулғула қозғап әтиси йәни сәйшәнбә күни, гәнсу һөкүмәт даирилири җуңго радио истансиси тори арқилиқ бу мәсилигә алаһидә чүшәндүрүш берип, һөкүмәтниң нөвәттә җувчудики апәткә учриған аһалиләрни орунлаштуруш мәсилисидә "шинҗаң"ға көчмән йөткәшни ойлишип бақмиғанлиқини билдүргән. Бәзи анализчиларниң әскәртишичә, җувчудики көчмәнләрни уйғур илиға йөткәш тоғрисидики бу хәвәрниң уйғур или вәзийити наһайити назук әһвалда туруватқан мәзгилдә елан қилиниши бейҗиң һөкүмитини оңайсиз әһвалға чүшүрүп қоюп, гәнсу йәрлик һөкүмәт даирилирини буниңға чүшәнчә беришкә мәҗбур қилған болуши мумкин.

Америкидики хитай вәзийәт анализчилиридин яң лию әпәнди бу қараштики анализчиларниң биридур. У, бу хәвәр хитай һөкүмити уйғурларниң райини синап беқиш үчүн алдинала тарқатқан учур болуши мумкин, дәп қарайдиғанлиқини әскәртип, лекин бу хәвәрниң инкар қилинишида йәнә төвәндики еһтималлиқларниң барлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: "буниң биринчи сәвәби җуңго һөкүмити ички қисмида бу мәсилидә пикир бирлики һасил қилалмиған болуши мумкин. Шуңа гәнсу тәрәп бу хәвәрни алдирап елан қиливәткән. Лекин мениңчә буниң иккинчи сәвәби техиму муһим. Чүнки бу наһайити назук мәсилә ... Җуңго компартийиси уйғурларға изчил ишәнмәй кәлди. Шу сәвәбтин улар ичкиридики хәнзуларни шинҗаңға көчүшкә илһамландуруп кәлгән. Уларниң муддиаси хәнзуларниң шинҗаңда йилтиз тартип, бир күч болуп шәкиллинишини алға сүрүш. Буниң йәнә бир еһтималлиқи бар. Улар хәлқара җәмийәт вә уйғурларниң томурини тутуп беқиш үчүн бу хәвәрни елан қилип баққан болушиму мумкин."

Гәнсудики апәткә учриған аһалиләрни уйғур илиға көчүрүш тоғрисидики бу хәвәр дуня уйғур қурултийини биарам қилған болуп, қурултай бейҗиң һөкүмитиниң апәтни баһанә қилип, аһалә көчөрөшни йоллуқ қилип көрсәтмәкчи болуватқанлиқини тәнқид қилди.
 
Қурултай баянатчиси дилшат ришит, көчмәнләр уйғурларниң иқтисади тәрәққиятиға тосалғу болупла қалмай, уйғур мәдәнийити, уйғур или екологийисини вәйран қилип, миллий зиддийәтни күчәйтиватқан әң муһим амилларниң бири икәнликини агаһландурди.

Буниңдин икки һәптә илгири гәнсуниң җувчу наһийисидә йүз бәргән латқа еқиш вәқәсидә җувҗу хәлқи еғир талапәткә учриған иди. Апәт йүз берип бир қанчә күндин кейин, хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң әмәлдарлири җувчудики апәт районини зиярәт қилған.

"Хәлқи тори"ниң бу һәқтики хәвиридә әскәртилишичә, бу җәрянда гәнсу өлкилик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң мәсуллири бейҗиңға тәләп қоюп, гәнсудин "шинҗаң"ға көчүрүлидиған аһалиләрниң санини көпәйтишни, җувчудики апәткә учриған аһалиләрни "шинҗаң"ға көчүрүшни оттуриға қойған.

Хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң мәсули, гәнсу һөкүмәт даирилириниң тәклипини қоллайдиғанлиқини билдүрүп, апәт райониниң қайта қурулушини лайиһилигәндә шәһәрниң тәрәққият сиғимини ойлишиш керәклики шундақла бир қисим нопусни көчүрүш лазимлиқини тәкитлигән.

Хитай асасий қануни вә аптономийә қанунида миллий аптономийилик җайларниң йәрлик нопусиниң сан җәһәттики үстүнлүкини өзгәртиш чәкләнгән. яң лию әпәнди хитай һөкүмитиниң көчмәнләр мәсилисидә өз қануниға изчил хилаплиқ қилип келиватқанлиқини әскәртип, бу хитайниң бир партийә диктаторлуқидики дөләтлик характеридин келип чиқиватқанлиқини билдүрди.

У, "җуңго қанун түзүм дөлити әмәс. Җуңго партийә түзүмидики бир партийә диктаторлуқидики дөләт. Шуңа у өзиниң вәдисигә вапа қилмаслиққа, қанундики бәлгилимиләргә риайә қилмаслиққа һоқуқлуқ, дәп қарайду. Өзиниң қанунида шинҗаңға аһалә көчүрүш чәкләнгән болсиму, һазир шинҗаңдики хәнзуларниң нопуси 10 милйондин ешип кәтти... Җуңго тарихтин бери хәнзулар мәркәзийәтчилик сиясити йүргүзүп кәлгән. Әсли қанун бойичә көчмән қобул қилиш -қобул қилмаслиқни аптоном районниң өзи бекитиши керәк иди" дәп көрсәтти.

Гәнсу өлкилик һөкүмәтниң баянатчиси сәйшәнбә күни елан қилған бу һәқтики баянатида "шинҗаң"ға адәм көчүрүш пилани барлиқини рәт қилипла қалмай, шу күни йәнә гәннан аптоном области һөкүмәт тор бетидики "адәм көчүрүш"кә мунасивәтлик хәвәрни тор бетидин еливәткән.

Лекин, бу, дуня уйғур қурултийиниң бу мәсилидики хатирҗәмсизликини түгитәлмигән. Дилшат ришит хитайниң тактика өзгәрткәнликини әскәртип, бейҗиң һөкүмити хәлқара җәмийәтниң бесими вә уйғурларниң наразилиқидин өзини қачурушқа урунуватқанлиқини, көчмәнләр мәсилисидә йәрлик даириләрни һәрикәтләндүрүп, көчмән йөткәшни йәрликниң қоли билән әмәлгә ашурмақчи болуватқанлиқини илгири сүрди.

Уйғур или нопуси хитайда әң тиз көпийиватқан райондур. Хитай һөкүмити нопусниң көпийишигә уйғурлардики туғут нисбитини сәвәб қилип көрситишкә урунсиму, лекин ахирқи 60 йилда райондики 300 миңға йәтмәйдиған хитай нопусиниң һазирқи 10 милйондин ашқанлиқи бир һәқиқәттур. Хитай һөкүмәт даирилириниң ашкарилишичә, бу бир йилниң ичидә ичкиридин уйғур илиға йөткәп келингән хитай кадирлириниң сани 10 миңдин ашидикән.

Яң лию әпәнди уйғур илиға мәҗбурий көчмән йөткәшниң ақивити яхши болмайдиғанлиқини агаһландуруп, "буниң ақивити уйғурларниң техиму қаттиқ наразилиқини қозғайду. Җуңгониң һазир қилишқа тигишлик иши уйғурларни хатирҗәм қилип, уларниң иқтисадини раваҗландурушқа ярдәм бериш ... Болмиса 5 - июл вәқәсидәк тоқунушларни йәнә йүз бәрмәйду дегили болмайду" дәйду.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.