Xitay gensuda apetke uchrighan ahalilerni Uyghur éligha yötkesh pilanidin téniwaldi

Sürette, 15 - awghust, xitay hökümitining orunlashturushida juwchü shehridiki hayat qalghan xelq we qutquzush qoshunidikiler lay - latqa apitide ölgenlerge teziye bildürmekte.

Mezkur xewer élan qilin'ghandin kéyin, chet'el metbu'atlirining diqqitini qozghap, Uyghur teshkilatlirining tenqidige uchrighan idi. Lékin bu xewer élan qilinip etisi, xitay hökümiti bundaq pilan barliqini ret qildi.

Gensuning juwchu nahiyiside yüz bergen latqa éqish weqeside apetke uchrighuchilarni Uyghur iligha yötkesh toghrisidiki xewer, aldi bilen gensuning gennan aptonom oblasti hökümet torida élan qilin'ghan idi. Bu xewerni düshenbe küni xitayning "xelq tori" köchürüp basqandin kéyin, xelq'ara metbu'atlar we Uyghur teshkilatlirining diqqitini tartip, zor ghulghula qozghighan.

Bu xewer ghulghula qozghap etisi yeni seyshenbe küni, gensu hökümet da'iriliri junggo radi'o istansisi tori arqiliq bu mesilige alahide chüshendürüsh bérip, hökümetning nöwette juwchudiki apetke uchrighan ahalilerni orunlashturush mesiliside "shinjang"gha köchmen yötkeshni oyliship baqmighanliqini bildürgen. Bezi analizchilarning eskertishiche, juwchudiki köchmenlerni Uyghur iligha yötkesh toghrisidiki bu xewerning Uyghur ili weziyiti nahayiti nazuk ehwalda turuwatqan mezgilde élan qilinishi béyjing hökümitini ongaysiz ehwalgha chüshürüp qoyup, gensu yerlik hökümet da'irilirini buninggha chüshenche bérishke mejbur qilghan bolushi mumkin.

Amérikidiki xitay weziyet analizchiliridin yang liyu ependi bu qarashtiki analizchilarning biridur. U, bu xewer xitay hökümiti Uyghurlarning rayini sinap béqish üchün aldin'ala tarqatqan uchur bolushi mumkin, dep qaraydighanliqini eskertip, lékin bu xewerning inkar qilinishida yene töwendiki éhtimalliqlarning barliqini bildürdi.

U mundaq deydu: "buning birinchi sewebi junggo hökümiti ichki qismida bu mesilide pikir birliki hasil qilalmighan bolushi mumkin. Shunga gensu terep bu xewerni aldirap élan qiliwetken. Lékin méningche buning ikkinchi sewebi téximu muhim. Chünki bu nahayiti nazuk mesile ... Junggo kompartiyisi Uyghurlargha izchil ishenmey keldi. Shu sewebtin ular ichkiridiki xenzularni shinjanggha köchüshke ilhamlandurup kelgen. Ularning muddi'asi xenzularning shinjangda yiltiz tartip, bir küch bolup shekillinishini algha sürüsh. Buning yene bir éhtimalliqi bar. Ular xelq'ara jem'iyet we Uyghurlarning tomurini tutup béqish üchün bu xewerni élan qilip baqqan bolushimu mumkin."

Gensudiki apetke uchrighan ahalilerni Uyghur iligha köchürüsh toghrisidiki bu xewer dunya Uyghur qurultiyini bi'aram qilghan bolup, qurultay béyjing hökümitining apetni bahane qilip, ahale köchöröshni yolluq qilip körsetmekchi boluwatqanliqini tenqid qildi.
 
Qurultay bayanatchisi dilshat rishit, köchmenler Uyghurlarning iqtisadi tereqqiyatigha tosalghu bolupla qalmay, Uyghur medeniyiti, Uyghur ili ékologiyisini weyran qilip, milliy ziddiyetni kücheytiwatqan eng muhim amillarning biri ikenlikini agahlandurdi.

Buningdin ikki hepte ilgiri gensuning juwchu nahiyiside yüz bergen latqa éqish weqeside juwju xelqi éghir talapetke uchrighan idi. Apet yüz bérip bir qanche kündin kéyin, xitay döletlik tereqqiyat we islahat komitétining emeldarliri juwchudiki apet rayonini ziyaret qilghan.

"Xelqi tori"ning bu heqtiki xewiride eskertilishiche, bu jeryanda gensu ölkilik tereqqiyat we islahat komitétining mes'ulliri béyjinggha telep qoyup, gensudin "shinjang"gha köchürülidighan ahalilerning sanini köpeytishni, juwchudiki apetke uchrighan ahalilerni "shinjang"gha köchürüshni otturigha qoyghan.

Xitay döletlik tereqqiyat we islahat komitétining mes'uli, gensu hökümet da'irilirining teklipini qollaydighanliqini bildürüp, apet rayonining qayta qurulushini layihiligende sheherning tereqqiyat sighimini oylishish kérekliki shundaqla bir qisim nopusni köchürüsh lazimliqini tekitligen.

Xitay asasiy qanuni we aptonomiye qanunida milliy aptonomiyilik jaylarning yerlik nopusining san jehettiki üstünlükini özgertish cheklen'gen. Yang liyu ependi xitay hökümitining köchmenler mesiliside öz qanunigha izchil xilapliq qilip kéliwatqanliqini eskertip, bu xitayning bir partiye diktatorluqidiki döletlik xaraktéridin kélip chiqiwatqanliqini bildürdi.

U, "junggo qanun tüzüm döliti emes. Junggo partiye tüzümidiki bir partiye diktatorluqidiki dölet. Shunga u özining wedisige wapa qilmasliqqa, qanundiki belgilimilerge ri'aye qilmasliqqa hoquqluq, dep qaraydu. Özining qanunida shinjanggha ahale köchürüsh cheklen'gen bolsimu, hazir shinjangdiki xenzularning nopusi 10 milyondin éship ketti... Junggo tarixtin béri xenzular merkeziyetchilik siyasiti yürgüzüp kelgen. Esli qanun boyiche köchmen qobul qilish -qobul qilmasliqni aptonom rayonning özi békitishi kérek idi" dep körsetti.

Gensu ölkilik hökümetning bayanatchisi seyshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida "shinjang"gha adem köchürüsh pilani barliqini ret qilipla qalmay, shu küni yene gennan aptonom oblasti hökümet tor bétidiki "adem köchürüsh"ke munasiwetlik xewerni tor bétidin éliwetken.

Lékin, bu, dunya Uyghur qurultiyining bu mesilidiki xatirjemsizlikini tügitelmigen. Dilshat rishit xitayning taktika özgertkenlikini eskertip, béyjing hökümiti xelq'ara jem'iyetning bésimi we Uyghurlarning naraziliqidin özini qachurushqa urunuwatqanliqini, köchmenler mesiliside yerlik da'irilerni heriketlendürüp, köchmen yötkeshni yerlikning qoli bilen emelge ashurmaqchi boluwatqanliqini ilgiri sürdi.

Uyghur ili nopusi xitayda eng tiz köpiyiwatqan rayondur. Xitay hökümiti nopusning köpiyishige Uyghurlardiki tughut nisbitini seweb qilip körsitishke urunsimu, lékin axirqi 60 yilda rayondiki 300 minggha yetmeydighan xitay nopusining hazirqi 10 milyondin ashqanliqi bir heqiqettur. Xitay hökümet da'irilirining ashkarilishiche, bu bir yilning ichide ichkiridin Uyghur iligha yötkep kélin'gen xitay kadirlirining sani 10 mingdin ashidiken.

Yang liyu ependi Uyghur iligha mejburiy köchmen yötkeshning aqiwiti yaxshi bolmaydighanliqini agahlandurup, "buning aqiwiti Uyghurlarning téximu qattiq naraziliqini qozghaydu. Junggoning hazir qilishqa tigishlik ishi Uyghurlarni xatirjem qilip, ularning iqtisadini rawajlandurushqa yardem bérish ... Bolmisa 5 - iyul weqesidek toqunushlarni yene yüz bermeydu dégili bolmaydu" deydu.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.