Metbu'atlarda mérkélning xitay ziyariti we Uyghur, tibet mesilisi

Gérmaniye chet'el siyasiti tor bétide 28-chésla markus déggérichning “Bérlin béyjing bilen illiq munasiwette” namliq maqalisi élan qilin'ghan bolup, aptor maqalisini mundaq bashlighan:
2005-Yili saylamda ghelibe qazan'ghan mérkél izchil türde kishilik hoquq mesililiri boyiche xitaygha bésim ishlitip keldi we hetta 2007-yili tibetning rohaniy dahiysi dalay lama ependi bilenmu uchrashti. Xitay rehberlirini 2008-yilidiki olimpik échilishtin burun izchil halda kishilik hoquq mesililiride eyiblep keldi. Mérkélning xitaygha bolghan köz qarishi özgirip ketti. U tünügünki mérkél. Emma bügünki mérkél bashqiche mérkél bolup, u hazir xitayni chüshinip tonup yetti, bolupmu iqtisadi hemkarliqta. Shunga kishilik hoquq mesililiride mérkél jimjit bolup ketti. U hazir klassik siyasetchilerdek salmaq, éghir bésiq bolup ketti.

Merkizi en'gliyidiki istratégiye öginish xelq'ara institutining tor bétide 8-ayning 28-küni siyasiy iqtisad istratégiye fakultétining diréktori doktor sanjaya baru ependining “Mérkél xitayda” namliq analiz maqalisi élan qilindi. U maqaliside hans kundnani we jonas paréllo plesner qatarliq yawropa tashqi diplomat munasiwetliri mutexessislirining birlikte yazghan “Xitay-gérmaniye munasiwiti néme üchün alahide munasiwet we yawropa mesilisi” dégen maqalilerdin neqil keltürüsh bilen birge, téxi yéqindila élan qilin'ghan fransiyilik istratégiye mutexessisi franko'is he'isbo'urgning “Yawropa krizisining kölenggisi” namliq maqalisidin neqil élip mundaq deydu:
Fransiyiliklerde “Ölgen it suda leyleptu” dégen söz bar. Emdilikte yawropaning iqtisadi krizisi suda asta leyleshke bashlidi. Buni siyasiyonlar hel qilimiz deydu, emma hemmisi saylamghiche shundaq deydu.

Aptor maqalisini dawamlashturup mundaq deydu:
Gérmaniye bash ministiri mérkél xanimning bu qétimqi xitay sepiri bu bir yil ichidiki ikkinchi qétimliq sepiri bolup, séntebir aylirida yawropada yüz bérish éhtimalliqi zor bolghan iqtisadi paji'elerning harpisida élip bérildi. Gérmaniye 15 milyard qimmitidiki téxnikilarni xitaygha satti. Bu xildiki soda yildin-yilgha éship 2011-yiligha kelgende 169 milyardqa yetken. Hazirqi pilanda 2015-yiligha barghanda 280 milyardqa yetküzülmekchi. Ikki dölet otturisidiki soda munasiwiti peqet birla qétim bolidighan ish emes. Bu ikki dölet bir-birge éhtiyajliq deydu. Gérmaniyidiki siyasiy partiyilermu mérkélning xitay hökümiti bilen soda-iqtisad, pul mu'amile qatarliq sahelerde sözlishishini ümid qilidu. Eger mérkél bu qétimqi xitay sepiride ghelibe qazinalisa, öz dölitidimu we yawropadimu yüz abruyi kötürülidu. Mérkélning yol yürüshi ikki putining tengpungluqi bilen bolghandek, uning bu qétimqi xitay bilen söhbitimu siyasiy bilen iqtisadtin ibaret ikki terepning tengpungluqini saqlighan asasta élip bérilidu. Gérmaniye dölitimu we yawropamu uning sepiride yaratqan iqtisadi qimmetke bekrek qiziqidu.

Biz bu munasiwet bilen hazir amérikidiki melum bir uniwérsitétning siyasiy iqtisad tetqiqati bilen shughulliniwatqan yaponiyilik proféssor doktor nishixara séji ependi we yaponiye kagoshima xelq'ara uniwérsitétining oqutquchisi gérmaniyilik balmu ependilerning köz qarashlirini élish üchün ular bilen téléfon ziyariti élip barduq.

So'al: xeyrlik seher nishixara ependi, sizgimu melum bolghinidek, bügündin bashlap gérmaniye bash ministiri mérkél xanim xitayda üch künlük ziyarette bolidu. Bir qanche kündin buyan metbu'atlarda mérkélning bu qétimqi xitay sepirining peqetla yawropaning iqtisadi krizisini hel qilish üchünla ikenliki, shunga mérkélning xitaygha Uyghur, tibet kishilik hoquq mesililiride bésim ishlitishidin ümid yoq, dep qarawatidu. Siz buninggha qandaq qaraysiz?

‏-Hazirche buninggha bir néme démek tes. Lékin men ishinimenki, mérkél kishilik hoquq mesiliside choqum sözlishidu. U kishilik hoquq mesilisila emes, yene atom énérgiyisi mesilisigimu köngül bölüwatqan yawropa rehberliridin biri. Shunga men uning xitay bilen kishilik hoquq mesiliside sözlishidighanliqigha ümidwarliq bilen qaraymen.

So'al: xeyrlik seher balmu ependi, sizning dölitingizning bash ministiri mérkél xanim bügündin bashlap xitayda ziyarette bolidu. Nurghunlighan kishiler, u bu sepiride yawropa iqtisadi krizisini hel qilish üchün siyasiy mesililerni yeni kishilik hoquq mesililirini untup ketti. Mérkél özgerdi. U Uyghur, tibet mesililiride sözlishishtin özini qachuruwatidu, dep qarawatidu. Siz buninggha qandaq qaraysiz?

-Méningche, u hergiz özgermeydu we meydanini hergiz özgertmeydu. Mérkél xitaydiki ziyaritini bashlashtin ilgiri gritsiye, italiye bash ministirliri gérmaniyige arqa-arqidin kélip, uning bu qétimqi xitay ziyaritining yawropa iqtisadi krizisini hel qilish üchün nahayiti muhimliqini, bu qétimqi seperde bashqa siyasiy mesililerni qoyup turup, xitay bilen iqtisadiy mesililerde halqiliq sözlishishini telep qilghan bolsimu, mérkél ulargha: xeyr-xosh, aman bolunglar, men xitay bilen némini sözlishishni özüm obdan bilimen, dep ularni yolgha sélip qoydi. Mérkél qaltis ayal, u hergiz iqtisadqa kishilik hoquq mesilisini yeni pulgha insanlarni sétiwetmeydu. Uyghurlar, tibetler siler xatirjem bolunglar, mérkél choqum siler terepte turup heqni sözleydu, men mérkéldin tolimu ümidwar.