Gérmaniye-xitay diplomatik munasiwitining 40 yilliq xatire künide

Gérmaniye dolqunliri radi'osining 11-öktebirdiki xewiride bayan qilinishiche, gérmaniye bilen xitay 1972-yili 10-ayning 11-küni diplomatik munasiwet ornatqan bolup, gérmaniye tereptin eyni chaghdiki tashqi ishlar ministiri waltér shé'il, xitay tereptin ji pingféy xitay paytexti béyjingda kélishimge imza qoyghan. Bu 40 yilda ikki dölet otturisidiki munasiwet qandaq dawam qildi?

Analizchilarning ilgiri sürüshiche, gérmaniye bilen xitay otturisidiki munasiwet siyaset, iqtisad, pen-téxnika, medeniyet qatarliq köp tereplerge tutashsimu, emeliyette bu ikki döletning 40 yilliq munasiwitini anche köngüllük yaki netijilik bir munasiwet dep bahalashqa bolmaydu.

Gérmaniye bilen xitayning iqtisadiy kélishim sommisi 100 milyard dollarliq ötkelni bésip ötken bolsimu, ikki dölet otturisida nurghunlighan sürkilishler, ziddiyetler mewjut. Kishilik hoquq mesilisi tüpeyli peyda bolghan kona sürkilish bügün'ge qeder dawamlashmaqta. Gérmaniye terep xitayni gérman mallirini kopiye qilish, xitaylarning tüzgen iqtisadiy toxtamlardin yéniwélishi, téxnika oghrilash, kishilik hoquqni depsende qilish qatarliq jehetlerdin izchil eyiblep kelmekte. Xitay bolsa gérmaniyini dalay lamani qobul qilghanliq, Uyghurlarning milliy qarshiliq herikitini cheklimigenlik bilen eyiblimekte. D u q mu'awin re'isi esqerjan ependi gérmaniye-xitay munasiwitide Uyghur milliy herikitiningmu belgilik tesiri barliqini, xitayning d u q ni térrorchi teshkilat atap, gérmaniye hökümitidin uni emeldin qaldurushni izchil telep qilip kelgenlikini tilgha aldi.

Tarixqa nezer salghanda, xitayning chingdaw ölkisi 1897-yilidin bashlap gérmaniyining ishghali astigha ötüp, gérmanlar teripidin 17 yil idare qilin'ghan. Emma gérmanlar bu ishghal astidiki zéminni bulap-talimighan. Eksiche, qisqighina 17 yil ichide, chingdawda mektep échish, doxturxana sélish, gézit-zhurnal tesis qilish, chérkawlarni qurush qatarliq xeyrlik ishlargha tutush qilghan. Bu mustemlike zéminni güllendürüsh üchün nahayiti ijabiy pilanlarni tüzüp yolgha qoymaqchi bolghan. Biraq 1-dunya urushida gérmaniyining meghlubiyetke uchrishi tüpeylidin, gérmanlarning pilanliri pilan pétiche qalghan. Yaponiye we en'gliye birleshme armiyisi chingdawni gérmanlarning qolidin tartiwalghan.

1945-Yilidin kéyin gérmaniye döliti sherqiy gérmaniye we gherbiy gérmaniye dep ikkige bölünüp ketti. Xitay terep 1972-yilighiche sabiq sowétlar ittipaqi ishghali astidiki sherqiy gérmaniye bilen diplomatik munasiwet ornatqan bolsimu, gherbiy gérmaniye bilen héchqandaq munasiwet ornatmighan. Bu ikki dölet otturisidiki soghuq urush munasiwiti taki amérika prézidénti nikson 1972-yili xitayni ziyaret qilghan'gha qeder dawamlashqan. Gherbiy gérmaniyining sabiq bash ministiri shimid köl 1975-yili tunji bolup xitayni ziyaret qilghandin bashlap, ikki dölet otturisidiki munasiwet yaxshilinishqa qarap yüzlen'gen. Shimid köl bu ziyaritide xitay re'isi maw zédung we ding shawpinglar bilen körüshken. Gérmaniyide xitayperest adem dep qarilidighan 93 yashliq shimid kölning yéqinda metbu'atlarning ziyaritini qobul qilip, tyen'enmin weqesi toghrisida qilghan sözi, gérmaniyide zor ghulghuligha sewebchi bolghan idi. U sözide, “Tyen'enmin meydanidiki qanliq basturushni toghra chüshinishke bolidu. Eskerler kishiler teripidin hujumgha uchrighandin kéyin, özlirini qoghdash yüzisidin oq chiqarghan” dégen. Bu gep chet'eldiki xitay öktichilirining qattiq naraziliqini qozghighan.

Gérmaniye bilen xitay otturisidiki munasiwet “Müshük éyiq munasiwiti” depmu atilidu. 1974-Yili xitay terep gérmaniyige tyentyen, bawbaw atliq ikki dane müshük éyiqni sowgha qilghan. 1980-Yillirige kelgende gérmaniyide müshük éyiq qizghinliqi qozghalghan. Biraq bu müshük éyiq qizghinliqi gérmaniyini nurghun iqtisadi ziyan'gha sörep kirgen. Xitay terep müshük éyiq sowgha qilish yaki ijarige bérish bedilige, gérmaniyining nurghunlighan ilghar téxnikisini qolgha keltürüwalghan. 1990-Yiligha kelgende, küchlük qarshiliqlar sewebidin müshük éyiq qizghinliqigha xatime bérilgen.

1989-Yili tyen'enmin weqesi yüz bergendin kéyin, xitay bilen gérmaniye otturisidiki diplomatik munasiwet yene bir qétim soghuq munasiwetler dewrige qedem qoyghan. Emma 1992-yilidin bashlap gérmaniye iqtisadining bir izda toxtap qélishi, mutexessislerni xitaydin ibaret bu chong bazardin paydilinish idiyisige keltürgen. Xitay bilen gérmaniye otturisida shundin bashlap iqtisadi hemkarliqlar qanat yayghan. 2002-Yilidin bashlap ikki dölet otturisidiki iqtisadi kélishimning salmiqi zor derijide éship barghan. Xitay döliti gérmaniyining asiyadiki eng chong soda shérikige aylinip qalghan.

2007-Yili gérmaniye bash ministiri anjila merkil dalay lamani ministirlar kabintida qobul qilghanda, xitay terep qattiq naraziliq bildürüp ikki dölet munasiwitining istiqpalini qarangghu körsetken bolsimu, gérmaniyidin yenila rishtini üzelmidi. Hazir gérmaniyide 250 ming xitay bilim ashurmaqta. Gérmaniye bilen xitayning omumiy iqtisadi kélishimining miqdari 160 milyard dollardin éship ketti. 1990-Yili bölünüp ketken ikki gérmaniye birlikke kelgendin hazirgha qeder, xitay bilen gérmaniyining munasiwitini arida qandaq sürkilishler mewjut bolushidin qet'iynezer, zor derijide tereqqiy qildi, déyishke bolidu. Lékin bu tereqqiyat peqetla iqtisadiy jehettiki tereqqiyat bolup, medeniyet, qanun di'alogi, kishilik hoquq qatarliq keng sahelerde héchqanche ilgirilesh yoq.