' Gu'antanamodin amérikighiche' namliq maqalining aptori tarixchi we zhurnalist endy wortington bilen söhbet

Engliyilik tarixchi we zhurnalist endy wortingtonning tor bétidiki munasiwetlik maqalisining shu tor bettiki körünüsh süriti. Sürettiki kishi, uyghurlarni amérikigha qoyuwétish hökümini chiqarghan sotchi rikardo urbina ependi.

Wortington ependi yéqinda "gu'antanamodin amérikighiche" namliq maqale élan qilip gu'entanamo Uyghur mehbuslirining teqdirige so'al qoydi hemde maqaliside sotchi urbina ependining mezkur Uyghurlarni amérikigha qoyuwétish hökümning intayin aqilane höküm ikenlikini ilgiri sürdi.

Töwendikisi wortington ependi bilen bu heqte ötküzgen söhbetning tepsilati.

‏ - Endy wortington ependi, gu'entanamo Uyghur mehbuslirigha qiziqip qélishingizning jeryani heqqide toxtalghan bolsingiz, siz esli bir tarixchi, qandaqsige gu'entanamo mesilisige qizip qaldingiz ?

Endy wortington : men gu'antanamodiki hemme tutqunlargha qiziqattim. Bu shuning bilen bashlan'ghan. Men 2005 - yilila bu heqte tetqiqat qilishni bashlighan, emma u chaghda bu heqte teyyar melumat yoq déyerlik idi. Bu heqte peqet qoyup bérilgenlerdinla cheklik uchur igiligili bolatti, lékin ularning köpinchisi bu heqte toxtilishni xalimaytti. 2005 - Yilliri adwokatlarning mezkur mehbuslar bilen körüshüshige yol qoyulghandin kéyinla gu'antanamodiki tutqunlar heqqide hékayiler chiqishqa bashlidi. Bu yerdiki nurghun kishilerning xata waqitta, xata jayda tutulghanliqi ashkarilandi. Men bu heqtiki matériyallarni retlesh jeryanida Uyghur mehbuslarning hékayiliri bilen uchrashtim.

‏ - Sizning gu'entanamo höjjetliri dégen kitabingizda Uyghurlargha qanchilik orun bérildi?

Endy wortington : Uyghurlar kitabimda xéli salmaqni igileydu. Men ulargha bir nechche bet ajrattim. Bu Uyghurlarning köpinchisi birge tutulghan bolghachqa, bularning hékayisi asasen oxshaydiken. Emma ularning hékayisini chüshinish üchün tetqiqat élip bardim. Ularning hékayiliride shu nerse éniq yorutulghan. Ular amérika qoshma shtatlirini özlirining ittipaqdishi dep qaraydighan bolghachqa, amérikigha qarshi turush dégenni éghizgha élishqimu bolmaydu. Chünki ularning bir düshmini, yeni ularni uzundin buyan basturup kéliwatqan xitay xelq jumhuriyitidin ibaret peqet birla düshmini bar bolup, shunglashqa ularning ilgiri ‏ - axiri bolup ana wetinidin ayrilishqa mejbur bolghanliqini körüp yettim.

 - Hemmeylen körüp turghandek, ötken seyshenbe küni sodiye urbina gu'antanamodiki 17 neper Uyghur tutqunni amérikigha qoyup bérish heqqide buyruq chüshürdi. Emma etisi amérika edliye ministirliqi sodiyening mezkur qararini tosup qoydi. Bush hökümiti bu heqte ottura sotqa erz sundi. Sizningche bu yerde amérika hakimiyet qurulmisidiki organlar arisida küch talishish meydan'gha chiqiwatamdu ‏ - qandaq?

Endy wortington: menche hökümet da'irilirining sodiyening buyruqigha qarshi turghidek asasi yoq. Bu axirida qanun mutexessisliri talash - tartish qilidighan mesilige aylinidu. Emma shu küni sotqa qatnashqan ademlerning éytishiche, urbinaning bu hökümi amérika edliye sistémisi üchün pexirlik bir deqiqide bolghan. Hökümetmu bu balilarni dushmen jengchi emes dep élan qildi. Sodiye urbina éytqandek, bu balilargha qarshi héchqandaq délo turghuzush imkaniyiti yoq. Ularmu buni étirap qildi. Shunga bularni yene tutup turush qanunsizliq. Ular bundaq qilsa bolmaydu. Sodiyening meydani pütünley toghra.

‏ - Siz gu'entanamo mehbuslirining jümlidin Uyghur mehbuslarning ehwalini yéqindin közitip kéliwatisiz. Buni siz yéqindin buyan élan qilghan maqale we kitablardin tepsiliy körüwalghili bolidu. Sizningche bu Uyghurlarning amérikigha qoyuwétilishide ümid qanchilik?

Endy wortington : men shundaq ümid qilimen. Men hökümet erzining netijisiz ayaghlishishini ümid qilimen. Bular men bu Uyghurlar üchün otturigha qoyushqa tiriship kéliwatqan terepler.

Hazirghiche hökümet, biz ularni qobul qilidighan birer dölet tapqiche ularni qanunsiz halda tutup turalaymiz dégendin bashqa yene, néme üchün bu Uyghurlarning qoyuwétilmeydighanliqini quwwetleydighan birer küchlük munazirini otturigha qoyalmidi.

Ular bu nöwet sun'ghan erzidimu, " bu Uyghurlar lagirlarda herbiy telim alghan, ular térrorchilar bilen alaqidar" dégendek hetta özlirimu asassiz dep qaraydighan jinayetlerni tilgha aldi. Ular hazir özini özliri hasil qilghan qiyin ehwalgha qistap qoydi. Eger bu yerde heqiqet bar déyilse, hökümetning erzi choqum meghlup bolushi kérek. Sodiye urbinaning qarari toghra. Bu balilar héchkimge tehdit emes, amérikigha téximu tehdit bolghan emes. Shunga men xeyirlik ishining yüz bérishini ümid qiliwatimen.

‏ - Tarixchi bolush süpitingiz bilen éytip baqsingiz, gu'entanamo herbiy türmisi hasil qilghan adalet boshluqigha kelgüside qandaq baha bérilishi mumkin ?

Endy wortington : uzun'gha qalmay bu jay dehshetlik shermendichilik süpitide meydan'gha chiqidu. Menche, jenwe ehdinamiside otturigha qoyulghan ten jazasi we qiynashni pütünley cheklesh maddilirigha bu yerde hörmetsizlik qilindi. Bu jenwe ehdinamisini buzupla qalmastin asasiy qanun'ghimu dagh tegküzidu. Bularning hemmisi heyran qalarliq derijide ademni bizar qilidu.

Bu bezi tereplerdin ikkinchi dunya urushi mezgilidiki amérika tewelikidiki yaponluqlarning türkümlep alahide rayon'gha qamal qilinishigha oxshaydu. Emma bu jay téxi tépilmidi. Bu yerdiki mesililermu téxi ayaghlashqini yoq. Bizning hazir kütidighinimiz, bu mesilini bir terep qilishta hemde ademlerni jinayi jawabkarliqqa tartmay turup tutup turmaydighan, eger urush mezgilide adem tutulsa, jenwe ehdinamisi boyiche ularni qiynimaydighan, amérikining dölet ichidiki we xelq'aradiki exlaqi meydani üchün ara turidighan bir hökümetning yétekchi orunda meydan'gha chiqishidur.

Andy Worthington Yene " tash balbal: tebriklesh we aghdurush ‏ - Stonehenge: Celebration &‏ Subversion", "purchaq étizliri üchün jeng ‏ - The Battle of the Beanfield" namliq kitablarning hemde gu'entanamo we shu xildiki ijtima'iy hadisilerge alaqidar sanaqsiz maqalilerning aptori, u hazir en'gliyining london shehiride a'ilisi bilen bille yashaydu. Wortington ependi heqqide tepsiliy melumatlargha érishmekchi bolsingiz. Bu tor bétige merhemet qiling. www.andyworthington.co.uk