Һаҗи бәкташи вәли вә униң дуня қариши

Биз иккинчи сентәбир күни бу мәқбәрини екскурсийә қилдуқ. Бу йәрдики музейларда сақлиниватқан һаҗи бәкташи вәли тәрипидин қоллинилған турмуш вә мәдәнийәт буюмлириниң пүтүнләй оттура асияниң әң қәдимки хәлқи болған уйғурларниңкигә опохшашлиқи диққитимизни тартти.

Ундақта һаҗи бәкташи вәли зади ким? униң ана юрти зади қәйәр? униң дуня қариши қандақ?

Һаҗи бәкташи вәли 13 - әсирдә йетишкән мәшһур мутәпәккур вә данишмәндур. У түркистанниң хурасан райониниң нишабур шәһиридә дуняға кәлгән. Аниси хатәм хатун, дадиси болса сейит ибраһим сани болуп, һәр иккисила түрк қенидин. Һаҗи бәкташи вәлиниң туғулған вә вапат болған вақти охшимайдиған шәкилдә қәйт қилинған. Бәзи тарихий мәнбәләрдә туғулған йили 1248 - йили дәп қәйт қилинған болуп, анатолийигә келиш вақти 1270 - 1280 - йиллири дәп қәйт қилинған. Вапат болуш вақти болса 1337 - йили дәп хатириләнгән. Йәнә бәзи тарихий мәнбәләрдә туғулған йили 1209 - йили, вапат болған йили болса 1271 - йили икәнлики хатириләнгән. Ақиланилики вә илимсөйәрлики билән тонулған һаҗи бәкташи вәли дурус болған кишиликкә саһиб шәхстур. Башланғуч мәктәпни түркистанниң пири хоҗа әхмәд йәсәвиниң мәдрисидә оқуған болуп, нурғун алимлар йетишип чиққан хурасанда илим даирисини кеңәйткән. Һаҗи бәкташи вәли анатолийә сәлҗуқ дөлитиниң сиясий, иқтисади вә мәдәнийәт қурулмиси бузулуп, гумраһлиққа йүзләнгән бир дәврдә анатолийигә келип, һазирқи түркийә җумһурийитиниң қиршәһәр вилайитидики сулоҗа һаҗим кәнтигә йәрләшкән. Анатолийиниң оттура қисимлирини бир мәзгил кәзгәндин кейин, анатолийә хәлқиниң өрп - адәтлирини өзи түркистандин елип кәлгән мәдәнийити билән йиғинчақлап бир илим - мәрипәт мәркизи қурған. Бу мәркәздә көп санда шагирт йетиштүргән вә әскәрләрниң мәниви байрақдариға айланған һаҗи бәкташи вәли анатолийә земининиң бирликкә келишигә зор төһпиләрни қошқан. Һаҗи бәкташи вәли өмриниң ахириғичә түрк тили вә күлтүрини ят тил вә күлтүрләрниң тәсиридин сақлап қелиш үчүн пүтүн зеһнини сәрп қилған. Униң пәлсәписи әсәбийликтин хали, заманға мас келидиған пикирләрни өз ичигә алған болуп, ибадәт вә күндилик турмушта аялларни әрләр билән охшаш қиммәткә көтүргән. Гүзәл сәнәткә зоқ билән қарайдиған болуп, һәтта мәдрисидә гүзәл сәнәт дәрсиниму өткән.

Һаҗи бәкташи вәлиниң “мақалийәт”, “китабул фәвайид”, “шатһиййә” қатарлиқ үч әсири бүгүнгичә йетип кәлгән. Һаҗи бәкташи вәлиниң һаяти вә карамәтлири баян қилинған “вәлайәтнамә” му күнимизгичә йетип кәлгән.

Төвәндикилири һаҗи бәкташи вәлиниң үгүтлиридин талланмилар болуп, һәммәйләнгә тәсир қилиши мумкин.

_ Издисәң таписән

_ Азар йесәңму, азар бәрмә

_ Аялларни оқутуңлар

_ Арманға йетиш сәвр биләндур.

_ Тәтқиқат очуқ имтиһандур

_ Қолуңға, тилиңға, белиңгә игә бол.

_ Немә издисәң өзүңдин издә

_ Пак кишиләр һәм пакиздур һәм пакизлиғучидур

_ Бир болайли, көп болайли, җанлиқ болайли

_ Илим әһлиниң дәсләпки муқами әдәптур

_ Инсан гүзәллики сөзиниң гүзәлликидә

_ Һечқандақ милләтни вә инсанни әйиблимәң

_ Өзүңгә рава көрмигәнни һечкимгә рава көрмә

_ Илимдин башқа йолниң ахири қараңғулуқтур

_ Қәлб қараңғулуқиға чирағ тутқанларға немә дегән бәхт

_ Китаб чүшүрүлмигән пәйғәмбәрләр вә мәсулийәтчан кишиләр тәңриниң инсанларға қилған һәдийисидур.

_ Дүшминиңниңму инсан икәнликини унтума

Буниңдин шуни көрүвелишқа болидуки һаҗи бәкташи вәлиниң дуня қариши дурус инсан болуш, башқиларға азар бәрмәслик, тәң баравәрлик. Қисқиси инсан сөйгүсидин ибарәт. Һаҗи бәкташи вәли вә униң дуня қариши инсан һәқ - һоқуқлириниң сәккиз әсир бурунқи һәқиқий хитабнамисидур. Сәккиз әсир бурун һаҗи бәкташи вәли оттуриға қойған көз қарашларниң та һазирғичә өлмәй пүткүл инсанлар үчүн хизмәт қиливатқанлиқи униң қанчилик улуғ мутәпәккур икәнликиниң намайәндисидур.