Haji bektashi weli we uning dunya qarishi

Biz ikkinchi séntebir küni bu meqberini ékskursiye qilduq. Bu yerdiki muzéylarda saqliniwatqan haji bektashi weli teripidin qollinilghan turmush we medeniyet buyumlirining pütünley ottura asiyaning eng qedimki xelqi bolghan Uyghurlarningkige op'oxshashliqi diqqitimizni tartti.

Undaqta haji bektashi weli zadi kim? uning ana yurti zadi qeyer? uning dunya qarishi qandaq?

Haji bektashi weli 13 - esirde yétishken meshhur mutepekkur we danishmendur. U türkistanning xurasan rayonining nishabur shehiride dunyagha kelgen. Anisi xatem xatun, dadisi bolsa séyit ibrahim sani bolup, her ikkisila türk qénidin. Haji bektashi welining tughulghan we wapat bolghan waqti oxshimaydighan shekilde qeyt qilin'ghan. Bezi tarixiy menbelerde tughulghan yili 1248 - yili dep qeyt qilin'ghan bolup, anatoliyige kélish waqti 1270 - 1280 - yilliri dep qeyt qilin'ghan. Wapat bolush waqti bolsa 1337 - yili dep xatirilen'gen. Yene bezi tarixiy menbelerde tughulghan yili 1209 - yili, wapat bolghan yili bolsa 1271 - yili ikenliki xatirilen'gen. Aqilaniliki we ilimsöyerliki bilen tonulghan haji bektashi weli durus bolghan kishilikke sahib shexstur. Bashlan'ghuch mektepni türkistanning piri xoja exmed yesewining medriside oqughan bolup, nurghun alimlar yétiship chiqqan xurasanda ilim da'irisini kéngeytken. Haji bektashi weli anatoliye seljuq dölitining siyasiy, iqtisadi we medeniyet qurulmisi buzulup, gumrahliqqa yüzlen'gen bir dewrde anatoliyige kélip, hazirqi türkiye jumhuriyitining qirsheher wilayitidiki suloja hajim kentige yerleshken. Anatoliyining ottura qisimlirini bir mezgil kezgendin kéyin, anatoliye xelqining örp - adetlirini özi türkistandin élip kelgen medeniyiti bilen yighinchaqlap bir ilim - meripet merkizi qurghan. Bu merkezde köp sanda shagirt yétishtürgen we eskerlerning meniwi bayraqdarigha aylan'ghan haji bektashi weli anatoliye zéminining birlikke kélishige zor töhpilerni qoshqan. Haji bektashi weli ömrining axirighiche türk tili we kültürini yat til we kültürlerning tesiridin saqlap qélish üchün pütün zéhnini serp qilghan. Uning pelsepisi esebiyliktin xali, zaman'gha mas kélidighan pikirlerni öz ichige alghan bolup, ibadet we kündilik turmushta ayallarni erler bilen oxshash qimmetke kötürgen. Güzel sen'etke zoq bilen qaraydighan bolup, hetta medriside güzel sen'et dersinimu ötken.

Haji bektashi welining “Maqaliyet”, “Kitabul fewayid”, “Shathiyye” qatarliq üch esiri bügün'giche yétip kelgen. Haji bektashi welining hayati we karametliri bayan qilin'ghan “Welayetname” mu künimizgiche yétip kelgen.

Töwendikiliri haji bektashi welining ügütliridin tallanmilar bolup, hemmeylen'ge tesir qilishi mumkin.

_ Izdiseng tapisen

_ Azar yésengmu, azar berme

_ Ayallarni oqutunglar

_ Arman'gha yétish sewr bilendur.

_ Tetqiqat ochuq imtihandur

_ Qolunggha, tilinggha, bélingge ige bol.

_ Néme izdiseng özüngdin izde

_ Pak kishiler hem pakizdur hem pakizlighuchidur

_ Bir bolayli, köp bolayli, janliq bolayli

_ Ilim ehlining deslepki muqami edeptur

_ Insan güzelliki sözining güzellikide

_ Héchqandaq milletni we insanni eyiblimeng

_ Özüngge rawa körmigenni héchkimge rawa körme

_ Ilimdin bashqa yolning axiri qarangghuluqtur

_ Qelb qarangghuluqigha chiragh tutqanlargha néme dégen bext

_ Kitab chüshürülmigen peyghemberler we mes'uliyetchan kishiler tengrining insanlargha qilghan hediyisidur.

_ Düshminingningmu insan ikenlikini untuma

Buningdin shuni körüwélishqa boliduki haji bektashi welining dunya qarishi durus insan bolush, bashqilargha azar bermeslik, teng barawerlik. Qisqisi insan söygüsidin ibaret. Haji bektashi weli we uning dunya qarishi insan heq - hoquqlirining sekkiz esir burunqi heqiqiy xitabnamisidur. Sekkiz esir burun haji bektashi weli otturigha qoyghan köz qarashlarning ta hazirghiche ölmey pütkül insanlar üchün xizmet qiliwatqanliqi uning qanchilik ulugh mutepekkur ikenlikining namayendisidur.