Шәрм - һая вә номусчанлиқ гүзәл әхлақтур

 Шәрм - һая вә номус есил гүзәллик. У инсан әқлиниң ул теми. Қисқиси иманниң пости шәрм - һая вә номустур. Пости союветилгән дәрәх қуруп кәткәндәк шәрм - һая вә номустин айрилған инсанму иманий хисләттин айрилип қалиду. Виҗдан болса ички номустур. Бир һәдистә:" адәм балилириниң тенидә төт җәвһәр бар. Улар: әқил, дин , һая вә яхши әмәл. Бу төт җәвһәрни йоқитидиған төт нәрсә бар: әқилни ғәзәп йоқитиду. Көрәлмәслик динни йоқитиду. Тәмәхорлуқ һаяни йоқ қилиду. Ғәйвәт яхши әмәлни йоқ қилиду"дәп кәлгән.  Шәрм - һая билән номусчанлиқ һәр қандақ инсанниң инсаний қәдир - қиммитини бейитип һөрмитини ашуридиған йошурун гүзәлликтур.

Сәуди әрәбистаниниң мәккә мукәррәмә шәһиридә турушлуқ абдукерим һаҗим бу һәқтики сөһбитимизни қобул қилған иди.

Шәрм - һая қиммәтлик җәвһәрдур

Абдукерим һаҗим мундақ деди:  "һәқиқий һая вә номус көпчилик үчүн мәнпәәтлик ишқа һәр қандақ вәзийәттә җүрәт қилишни билиштур. Номус , һая еңи инсанни җаза һәққидики һәр қандақ вәз - нәсиһәт китаблиридинму бәкрәк тоғра йолға салиду. Барчә самави динлар инсанға шәрм - һая вә номусни өгәтти вә униңға тәшәббус қилди.

Инсанларниң тәбиитидә өзиниң кәмчиликини, мукәммәлсизликини һес қилиш иқтидари мәвҗуд. Шу сәвәбтин болса керәк, яратқучи инсанларға уятни йәни өз кәмчиликлири, мукәммәлсизлики вә аҗизлиқидин уюлуш туйғусини ата қилған. Шуңа қанун тәқип қилалмиған ишларни һая - номус тәқип қилалайду. Инсан өзидин худди башқа адәмләрдин һая қилғандәк һая қилиши вә ялғуз өзила билип турупму , башқиларниң билиш - билмәсликидин қәтийнәзәр яман иштин қәтий қол үзүши лазим. Әдәб - әхлақни номустин, номусни әдәб әхлақтин аҗратқили болмайду. Навада уму, буму йемирилишкә башлиса барлиқ көркәм бина йеқилған болиду, қәдирсиз болиду вә нәпрәттин башқа һечбир туйғу ойғатмайду. Шуңа улуғ мутәпәккур әлишир навайи:

Һаясизда вапа йоқ,
Вапасизда һая йоқ.

Дегән икән.

Әҗдадлиримизму : "һаялиқ киши баһалиқ киши"дегән улуғ һекмәтни қалдурған. Һая вападарлиқниң ачқучидур. Вападарлиқни пәқәт шәрм - һаялиқ кишиләрдинла күтүш мумкин."

Шәрм - һая билән меһри - муһәббәт  иккиси қош кезәктур

Абдукерим һаҗимниң ейтишичә, шәрм һая билән меһри - муһәббәт бир варақ қәғәзниң икки йүзигә охшайду. Пәқәт бирла йүзи бар қәғәзни тәсәввур қилғили  болмиғинидәк, шәрм - һаясиз меһри - муһәббәтни, меһри - муһәббәтсиз шәрм - һаяниму тәсәввур қилғили болмайду. Меһри - муһәббәт шәрм - һая дәрихиниң рәңдар чақнап туридиған хушбуй, кишиниң әқлини лал қилидиған мевисиду.  

Адәмләрниң әң пәскиши номус, һая еңи йоқ кишиләрдур. Мундақ кишиләргә һәммила йәрдә нәпрәтләр йеғип туриду. Шәрм - һая билән номусни йоқатқан кишини өлүк дәп саниса болиду. Инсанниң бир кәткән уят номуси қайтип кәлмәйду. Шуңа һәрким өзиниң уят, номусини җенидинму әзиз билип қоғдиши лазим. Шаир тагор:" гүзәл нәрсиләрниң һәммиси рәңдар"дегән икән. Дуняда қайси рәң әң гүзәл вә әң рәңдар десә номусчанлиқни билдүридиған рәң әң гүзәл дәп җаваб берилиду. Адәм хиҗил болғанда, һая қилғанда, номус қилғанда тәнлири титрәп йүзи қизириду. Мана мушу чағдики қизарған вә от алған йүзниң рәңги әң гүзәлдур.

Һая вә номусчанлиқ чоң немәт

Абдукерим һаҗимниң ейтишичә, һая вә номусчанлиқ аллаһ ата қилған чоң немәт, шундақла аңниң, тәрбийиниң, мәдәнийәт тәрәққиятиниң мәһсулидур. Демәк, шәрм - һая билән номус пүткүл гүзәл әхлақларниң йүрики вә түп йилтизидур. Шәрм - һая билән номус туйғуси инсанлардики әң сап, әң тәбиий болған һессий һадисә, у әң алий мақамдики әхлақ устази. Шундақ дейишкә болидуки, қулақниң қизириши, көзниң һәрикити кишиниң чеһридә гәвдиләнгән номус туйғусини чәксиз сеһрий күчкә игә қилиду. Номус туйғуси болмай туруп номусчан йүз болмайду. Номус туйғуси инсанларға хас алаһидилик. Шуңа һайванларда мундақ туйғу болмайду.

Инсанийәтниң иптихарлиқ үлгиси һәзрити муһәммәд әләйһиссалам әң һаялиқ иди. У кишиләрниң әйиблирини көрмәскә салатти. Әбу сәид худәри исимлик саһабә:" рәсулуллаһ йүзи ечилмиған қиздинму бәк һаялиқ иди. Униң берәр ишни яқтурмиғанлиқини чирайидин билгили болатти. Униң өңи сүзүк вә непиз иди. Рәсулуллаһ алийҗанап, һаялиқ болғанлиқтин кишиләр яқтурмайдиған ишни уларға йүзму ‏- йүз туруп ейтмайтти"дегән.

Демәк, қиз - аяллар үчүнму шәрм - һая вә номус туйғуси һаятлиқ демәктур. Һәтта һаяттинму қиммәтликтур. Номусни қоғдаш йолида җанни пида қилиш әң аддий тәләбтур. Худди уйғур дияридики нозугүм вә йәттә қизлиримдәк номус абидилири тарихтин буян инсанларниң қәлбидә сөйгү билән ядлинип кәлмәктә.